Tererium!

अजाणतेपणाने केलेल्या मैत्रीत होऊ शकतो विश्वासघात..........जाणूनी एक-दुज्यासच करावा पुढे मैत्रीचा हात!

                                 मनात विचार-चक्र चालू होते. मैत्रीचा अर्थ या मुलांना न उमजल्यामुळे, आज सुप्रियाला आपले प्राण गमवावे लागले होते. ज्याला ती आपला प्रियकर म्हणत होती,त्याने माझी-तिची ओळख नसल्याचे  पोलिसांना सांगितले होते. ज्यांचे सोबत मैत्रीण म्हणून गेली,त्या मुलीनीही मैत्रीची पाठ फिरवली होती. नुसत्या तोंड-ओळखीला मैत्री समजून काय होते,हे चित्र पाहायला मिळाले होते.खूप संतापजनक आणि विचार करायला लावणारा हा प्रसंग होता! 

                                दोन वर्षान पूर्वी मी law कॉलेजला शिकायला जात होते ,त्यामुळे मला आजची पिढी अजून जवळून पाहता आली. काही ओळख-पाळख नसताना,कोणीही मुलगा मुलीला म्हणायचं,मला friendship देतेस काय?   अरे friendship  म्हणजे काय भाजीपाला आहे? की देतेस काय विचारायचे,आणि याही मुलीनी आपल्याला कोणी friendship मागत आहे ,या आनंदाने हो दिली म्हणायचे! हा प्रकार पाहून मी तर चक्रावूनच गेले होते. . 

                                रविवारचा दिवस.......मस्त पाऊस पडत होता! बहिणीचा फोन आला,की मुळशीला जायचे का फिरायला. मी लगेच हो म्हणाले,मलाही असा पावसात फिरायला, हिरवीगार शेते पाहत,डोंगर दर्यातून वाहणारे धबधबे पाहायला खूप आवडते. आम्ही निघालो मुळशीला. पुण्या पासून ४० किलोमिटर आहे. मस्त छान गाण्याच्या भेंड्या म्हणत आम्ही मजेत मुळशीला निसर्गाचा आनंद घेत पोहोचलो. तेथील एका हॉटेल मध्ये भजी छान मिळतात असे बहिण म्हणाली,म्हणून गाडी तेथेच थांबवली.

                              पाऊसही जोरात पडत होता. धबधबा पाहायला जायचे होते. आम्ही भजी order केली आणि बसलो. तितक्यात काही कॉलेज युवती आणि युवक तेथे आले. आणि ते घाबरलेले दिसत होते. आम्हाला त्यांची कुजबुज कानी पडली. एका मुलीला युवक काही समजावत होता,तिला रडू आवरत नव्हते. काहीतरी त्यांच्यात झाले असेल,म्हणून आम्ही लक्ष दिले नाही.परंतु दुसरी मुलगीही रडत होती. तिलाही दोघे समजावत होते.त्यांच्यातील बोलणे कानी पडले,की सुप्रिया वाहून गेली,पण आपण तिच्या बरोबर नव्हतोच असे सांगू ,घाबरू नका. आपण येथून लगेच निघून जाऊ. आणि ते जायला निघाले. मी आणि माझ्या बहिणीने हे ऐकले,तसे आमच्या काळजात चर्र झाले! आम्ही दोघी त्या मुलं-मुलीना थांबवले आणि काय झाले विचारले. आधी कोणी काही सांगण्यास तयार होईना. आम्ही जरा त्यांना धाकानेच विचारले,तेव्हा एक मुलगी पटकन रडता रडता सांगून गेली,की आम्ही धबधबा पाहायला गेलो,पण त्या पाण्यात उतरलो,आणि दगडावरून पाय घासून सुप्रिया वाहून गेली. अजून एक मित्र पण पडला त्याला खूप लागले आहे. आम्ही त्यालाही तेथेच सोडून आलो आहोत. हे ऐकून आम्ही दोघी खूप संतापलो. 

                             सुप्रियाच्या  घरी ही सारी मूले-मुली जमून नंतर येथे फिरायला आली होती हे त्यांच्या कडूनच कळले. आणि आता असा प्रसंग झाला,तर आमची त्यांची ओळखच नाही म्हणत होती. नुसतीच कॉलेज मध्ये ओळख झाली,येथे फिरायला येण्याचा  आमचा बेत ठरला,म्हणून आम्ही आलो. आम्हाला कशात अडकायचे नाही म्हणाली. सर्वांनी मद्य प्राशन केले होते. त्यामुळे पोलीसान कडे गेलो,तर आपणच अडकू ही भीती!  हे  पाहून आणि ऐकून आम्ही त्यांना मुस्कटात देण्याचीच भाषा केली. त्यांना म्हणालो,की तुम्हाला थोडीशीही लाज वाटत नाही,की  आपली एक मैत्रीण ,वाहून गेली आणि दुसर्याला उपचारासाठी न्यायचे सोडून,पळून जाण्याचे ठरवता. कसली ही तुमची मैत्री?  आधी रागावलो,नंतर त्यांना आम्ही तुमच्या सोबत आहोत ,तुम्हाला काहीही त्रास होणार नाही,आधी त्या जखमी मुलाला उपचारासाठी पाठवू या हे समजावले. तेव्हा कुठे ते तयार झाले.  त्यांना सोबत घेऊन आम्ही  मुलाशी पोलीस स्टेशनला तक्रार रीतसर नोंदवली. पोलिसांना घेऊन त्या मुलाला  उपचारासाठी त्या मुलांसमवेत पाठवले. जखमी मुलगा ,म्हणे तो तिचा प्रियकर होता. एक-मेकांशिमास्ती करताना ती वाहून गेली,आणि कसा-बसा वाचला. पोलिसांनी विचारले,त्याला सुप्रिया बद्दल तर निर्लज्जपणे मी तिला ओळखत नाही म्हणाला. नंतर  तिचा मित्र आहे म्हणून कबूल झाला.

                            खूपच जोरात पाऊस पडत होता,धबधब्याचे पाणी खूपच जोरात कोसळत होते. अशा परिस्थितीत ही मूले,पोहता येत नसताना का तेथे गेली? पोलिसांनी सुप्रियाचा शोध घेण्याचा प्रयत्न केला,ती मिळाली नाही. सुप्रियाचा विचार करीतच आम्ही घरी आलो. काही सुचत नव्हते. दुसऱ्या दिवशी वर्तमानपत्रात सुप्रियाची बातमी आली होती. ती दुसऱ्या दिवशी पोलिसांना टनेल मध्ये  मृतावस्थेत मिळाली होती! 

                            या मुलांची अशी मैत्री पाहून मन सुन्न  झाले. की का कळत नाही या मुलं-मुलीना? जराशी ओळख झाली,की मैत्री म्हणतात. अशा प्रसंगातून  आज एका मुलीचा प्राण गेला होता. स्वतःच्या जीवाच्या भीतीने तिला कोणी वाचवू शकले नव्हते. नाही वाचवू शकले,तरी अंगात माणुसकी आणि  प्रामाणिकपणा हवा,की  तिच्या घरी कळवणे ,परंतु तेही नाही. ही कसली मैत्री? पालकांना जुमानत नाहीत,आणि होस्टेल वर राहणाऱ्या मुला-मुलींचे पालक तर दूर असतात. सुप्रिया आणि एक मुलगी फक्त पुण्यातील होत्या,बाकी चारही जण ,बाहेर गावचे होते. ज्या विश्वासाने शिक्षण घेण्यासठी,पालक दूर मुलांना ठेवतात,त्यांचा किती विश्वासघात करतात ही मूले! मैत्रीचा आणि त्याबरोबर स्वतःचाही घात करून घेतात. सुप्रिया एकुलती एक अपत्य  होती. तिच्या पालकांचे काय? काय करायचे त्या पालकांनी? तरुण पिढीला स्वातंत्र्य हवे,पण त्या स्वातंत्र्याचा दुरुपयोग करायचा की सदुपयोग,हे या मुलांनीच ठरवावे. राहणीमान,शिक्षण याने सुसंस्कृत ,सद्गुणी बनले पाहिजे, की असे स्वार्थी आणि अवगुणी ? त्यांचे स्वार्थी आणि कमी समजेमूळे  त्यांना आणि समाजाला दोघानाही  ही परिस्थिती घातक ठरणार आहे..

                           मैत्रीचा अर्थ विश्वास,प्रेम , एक-मेकांचे गुण-दोष स्वीकारून मैत्रीचा स्विकार,एक-मेकांना सुख-दुखाचे प्रसंगी मदत हा आहे. थोड्क्याश्या ओळखीने कोणाबरोबर कुठे जाणे,हे अतिशय चूक आहे. वर्षानुवर्षे बरोबर राहून माणूस एक-मेकाला पूर्णपणे ओळखू शकत नाही,तर नुसती तोंड-ओळखीने लगेच मैत्री कशी होते? सहवासाने एक-मेकांचा परिचय वाढतो,तेव्हा थोडे थोडे समजणे चालू होते. माझी तरी सर्वाना विनंती आहे,की पारखल्याशिवाय मैत्री पुढे वाढवू नका..जीवाला जीव देणारी मैत्री हवी, असा जीव घेणारी नको. आजचा  हा प्रकार पाहून या असल्या अजाणतेपणाने  केलेल्या मैत्रीमुळे सुप्रिया स्वतःचे प्राण गमावून बसली होती,म्हणून एक-मेकांना जाणल्या शिवाय मैत्रीचा हात पुढे करू नका! 

                           अजाणतेपणाने केलेल्या मैत्रीत होऊ शकतो विश्वासघात..........जाणूनी एक-दुज्यासच करावा पुढे  मैत्रीचा हात!

मनापासून विचार करा खरोखरी! बालांचे प्रश्न घेऊ या सारे मनावरी!

                               आम्ही बी घडलो.....तुम्ही बी घडाना! अगदी सत्य सुंदर आहे. परंतु या लहान  जीवानी कोणाकडे पाहून घडायचे? हा मोठा जटील प्रश्न आहे.सारा जनसागर नीती आणि पैसा याच्या भ्रष्टाचाराने  गढूळ झाला आहे. या मुलाच्या खळ-खळ वाहणाऱ्या विचारांच्या नद्या कशा घडणार? असल्या गढूळ सागरामुळे,सारे काहीं दुषित वातावरण समाजाचे झाले आहे. भौतिक सुखांचा उच्चांक गाठला जात आहे. दूरदर्शन वर लहान मुलांनी पाहू नये असे जाहिराती,मालिका चित्रपट सार्यातून प्रदर्शित होत असते. विभक्त कुटुंब पद्धतीचे फायदे आणि तोटे यांचा दुहेरी परिणाम मुलांवर झाला आहे. मुळे खूप वयाच्या मनाने अधिक हुशार होत आहेत,परंतु,त्यांचे बालपण ती विसरत आहेत. 

                             वर्गात खूप मोठ्या संखेने विद्यार्थी असल्याकारणाने,त्यांच्याकडे वैयक्तिक लक्ष दिले जात नाही. घरी पालकांना वेळ नाही. मुळातच येथे निष्ठा नसणे सुरु होते,कारण,शाळा,आणि शिकवणी सारया ठिकाणी मुळे पाट्या टाकल्या सारखी जातात. अभ्यासाच्या ओझ्याने आणि जीवघेणी स्पर्धा,त्यामुळे या लहान जीवांवर खूप ताण येतो. आपले मूळ वर्गात पहिले आले नाही तरी चालेल,परंतु त्याला त्याच्या रुची पाहून त्यात त्याच्या प्रगतीला हातभार पालकांनी लावणे गरजेचे आहे. 

                            अगदी 3-4 वर्षांची मुळे चुरू-चुरू काहीही प्रश्न विचारतात,की त्यांच्या बाळ-मनातील प्रश्नांना उत्तर देणे कठीण होऊन बसते. आपल्या आर्थिक गरजा कमी करून आपल्या मुलांकडे जास्त लक्ष देणे गरजेचे आहे.शिक्षण झाले आहे,म्हणून काहीहीकारून सर्वच स्त्रियांनी नोकरी केलीच पाहिजे का?  स्त्री-किंव्हा पुरुष एकाने कोणी नोकरी करून घर चालणार असेल,तर एकाने घर सांभाळावे. घरी राहूनही काहीं करता येऊ शकते. आपली मानसिकता बदलली पाहीजे. त्या शिक्षणाचा उपयोग,आपल्या मुलांसाठी,कुटुंबासाठी,समाजासाठी नक्कीच होतो. कुटुंबाला गरज असेल,तर जरूर अर्थार्जन करावे,परंतु गरज नसेल,तर आपले मुल,आणि कुटुंब पाहाणे यात कमीपणा वाटण्याचे काहीच कारण नाही. नुसते बालदिन साजरा करून उपयोग नाही. त्या बालांचे प्रश्न सोडविण्याचा सर्वांनी प्रयत्न करायला हवा.

                                 दुर्बल घटकान मध्ये अजून खूपच वेगळी परिस्थिती आहे. स्वतःचे घर नसताना,व्यसनी असताना,अनेक मुले जन्माला घालून,अजून दारिद्र वाढविण्याचे जोरदार काम चालू आहे. दारिद्ररेषेखालील लोकांची संख्या!!......अरे ही दारिद्र्यरेषा वाढतच जाणार आहे. दारू-जुगारीचे अड्डे सर्व ठिकाणीच वाढले. दूरदर्शन चा वेडे करणारा box  घरोघरी.भौतिक सुखाची चटक लागलेली जनता चिंतेत मग्न होऊन बसली आहे सारी!   झोपड पट्टी,पदपथांवर राहणारी मुले,बिचारी!  त्यांचा काहीं दोष नसताना असे जिवन त्यांना जगावे लागते. बाल-मजुरांची संख्या दिवसेन-दिवस कमी होण्या ऐवजी वाढतच आहे. चौका-चौकातून शहरामध्ये काहीं वस्तू ,गजरे काहीही विकण्यासाठी स्वतःच्या जीवाची परवा न करता उन्हा-तान्हातून पोट भरण्यासाठी कष्ट करीत असतात. कायदे आणि त्यांची अंमलबजावणी  होणे गरजेचे आहे. सर्व शहरान  भोवती झोपडपट्टी आणि वसाहती कशा उभ्या राहिल्या? त्यांना कोणी विरोध का केला नाही? कारण ह्यांचा फायदा राजकारण्यांना एक गठ्ठा मते मिळण्यासाठी होतो.कधी कळणार आहे या लोकांना.तर श्रीमंतांची वेगळी स्थिती,नको तितके लाड,आणि नको तितके मुलाच्या हाती पैसे देणे,त्याचेही दुष्परिणाम मुलांवर होतातच!  

                                सामाजिक संस्थानी यांचे साठी काम करून समाजासाठी काहीं केल्याचे समाधान मिळवायचे,आणि राजकारण्यांनी दारूचे जागो-जागी अड्डे काढून समाजाला बिघडवयाचे. काय ही तऱ्हा!  मला तर तेव्हा राजकारणातील काहीं लोक असेच म्हणत,सामाजिक कामे करायला आहेत की तुमच्यासारखी माणसे,आम्ही काय  मतदानाचे आदल्या दिवशी गेलो की पुरे!आमचे काम होते.शिक्षण-संस्थांपासून साऱ्याच संस्था भ्रष्टाचाराने पोखरल्या आहेत. अशा  या परीस्थित आपली मुले जी घडत आहेत,ती काय पहात आहे,काय वर्तमानपत्रात  रोज वाचत आहेत ,किंव्हा बातम्या ऐकत आहेत,याचा त्यांच्या अन्तर मनावर परिणाम होऊन त्यांचा कशावरच विश्वास उरलेला नाही. ना आपल्या घरावर,माणसांवर,आणि या देशातील राजकारण्यांवर! दिशाहीन समाज आपणच घडवतो आहोत! नुसतेच बालदिनाचे फलक,नेहरूंचे चित्र आणि मुलांना खाऊ-बक्षीस देऊन,काय त्या दिनामुळे विशेष बदल या मुलामध्ये घडणार हे मला कळत नाही! हा ही एक पाटी टाकण्या सारखाच कार्यक्रम असतो. 

                              या बालांवर रोज घरातूनच आई-वडील,मोठी माणसे,गुरुजनांचा आदर ,देशप्रेमाचे बाळकडू दिले जायला हवे!  आपण त्यांच्या जीवनाला जसा आकार देऊ,तसेच त्यांचे जिवन घडेल!  त्यांना त्यांचे लहानपण उपभोगू द्या. नुसतेच घोकम-पट्टी करून पोपट नका बनवू, त्यांना अभ्यास म्हणजे खरा स्व अभ्यास वाटू दे! थोडा खेळ थोडी मस्ती हवीच! दिवाळीला दारात चिखलात हात घालून किल्ला बनवू द्या, आपल्या संस्कृतीचा त्यांच्यावर चांगला परिणाम व्हावा असे प्रयत्नशील राहायला हवे.  नक्कीच त्याचा मुलांवर परिणाम चांगला होतो,हे मी अनुभवाने सांगत आहे. लहानपण देगा देवा ,मुगी साखरेचा  ठेवा! असेच मुलांना वाटायला हवे, नाहीतर या जीवघेण्या स्पर्धा आणि अभ्यासाच्या ओझ्यामुळे  लहानपण नको देवा असे म्हणायची पाळी येईल या मुलावर!

मनापासून विचार करा खरोखरी! बालांचे प्रश्न घेऊ या मनावरी!

छंद हीच माझी साधना.......उमजली मज अंतरंगाची भावना!

                                         माझ्या स्वयमपाकघरा जवळच  मी बाग केली आहे . त्यामुळे laptop ,कॅमेरा ही आयुधे टेबलावर नेहमीच असतात. काम करता करता फुलपाखरू दिसले,पक्षी दिसला,फुलांची रचना सुचली की लागलीच ती केले जाते आणि laptop वर टाकून फेसबुक वर पोस्ट केली जाते..अनेकानी मला प्रश्न विचारले,की तुम्हाला इतका वेळ कसा मिळतो,तुमी कशा कलाकृती बनवता,म्हणून हे सांगण्याचा प्रयास मी केला आहे!

                                          दोन वर्षांपूर्वीची  ही घटना ! माझी  किंकाळी ऐकून,संगिता  धावत आली. मी धुपकन पडले होते आणि मला उठता येत नव्हते. पाचव्या मजल्यावरील गच्चीतील  घर आणि लिफ्ट नाही! MRI काढला. spinal fracture होते. आणि इतरही काही बिघाड झाले होते. दोन्ही मूले परदेशात,मुलगी लग्न होऊन सासरी. वाईट वाटून,रडून सारे काही झाले. कमरेला पट्टा,खाली बसायला मऊ रिंग,असे दागिने लागले. 

                                         माझे law चे प्रथम वर्ष  झाले होते आणि ,दुसऱ्या वर्षा चालू होते. मूले मोठी झाली,संसारिक जबाबदाऱ्या कमी झाल्या म्हणून मी पुन्हा शिक्षण माझ्या  ४५ व्या वर्षी चालू केले होते.  हे मी माझ्या मुलांच्या पाठींब्याने करू शकले. माझ्या मोठ्या मुलाने मला सांगितले की" कागद-पेन घेऊन बस,आता पर्यंत फक्त दुसर्यांचे जिवन जगलीस,आता स्वतःला विचार आणि जो काही आत्मा मानतेस ना,त्या तुझ्या आत्म्याला काय हवे ते विचार आणि लिही व त्याप्रमाणे कृती कर. आम्हाला जसे लहानपणी तू शिकवलेस,,तसे आता आम्ही तुला काही सांगू ते ऐक".  आणि खरच मुलाच्या या  गुरुवाणीने मला हा ज्ञान-मार्ग दाखवला. मी खरेच कागद-पेन घेऊन लिहून काढले, मला जे काही करायला मिळाले नव्हते अन माझी इच्छा आहे, ते मी लिहिले..मला गाणी ऐकायला आवडतात. मला नव-नविन विषयांचा अभ्यास करायला आवडतो,मला फिरायला आवडते, photography .इत्यादी.   धाकट्या मुलानी कॅमेरा आणून दिला. मला सर्व गाण्यांच्या CD  आणून दिल्या. चांगले चित्रपट पाहण्यासाठी library लावून दिली.  Gardening चे १ वर्षाचा course फर्गुसन कॉलेज मधून केला,Amfi ,Irda ,च्या परीक्षा पास झाले. हे सारे करतानाच एकीकडे  घराची दुरुस्ती,मुलांची लग्न पण झाली. मूले परदेशात गेली.

                                      LLB चे पहिले वर्ष झाले,आणि माझा हा छोटा अपघात घरातच झाला,त्यामुळे मला अपंगत्व आले. आता पर्यंत जिवनात सर्व अडचणींवर मात करीत जगण्याची सवय झाली होती. तरुण पणातच rhumatic arthritis झाला होता,परंतु त्यातूनही मी माझ्या इच्छा शक्तीमुळे,त्यावर मात करू शकले होते,आणि तसेच मी २५ वर्ष सामाजिक काम करीत राहिले होते. मी माझ्याशीच सुसंवाद साधू लागले. सुरुवातीला जगजीत सिंग च्या गझल ऐकणे पसंद केले,नंतर संदीप खरेची आयुष्यावर बोलू काही,सुरेश  इत्यादी. सुरेश भट,श्रीधर फडके ,एकाच या जन्मी फिरुनी पुन्हा जन्मेन मी ,आम्ही एकटेच जगू एव्हढंच ना वगैरे,परंतु मुलानी मला मेल करून इंगिल्श गाणी, lyrics त्यांच्या links ,VDO  पाठवले,ते मी ऐकू लागले. I have a dream ,hero ,words ,paint my love , इत्यादी, ते मम आत्मा गमला पर्यंत सारी गाणी ऐकू लागले. तेव्हा माझे रडणे थांबले. प्रथम मी computer जवळ जाऊन शिकणे चालू केले. शिकवायला गुगल गुरु होताच  अगदीच अडले,तर काही जणांना phone करून विचारायचे.हळू-हळू  त्यात प्रगती झाली. मूले परदेशी असल्याने त्यांना मेल करणे,स्कॅन करून कागद-पत्रे पाठवणे,फोटो पाठवणे,सारे काही जमू लागले. त्यात आनंद वाटू लागला.

                                     सकाळी बागेत पक्षाचा आवाज आला,म्हणून सहज कॅमेरा कडे हात वळला,आणि अशी photography ला सुरुवात झाली. बागेत खूप प्रकारची झाडे लावली होती. त्यांचा फोटो काढू लागले. झोपल्यावर बसून,सांगितला सूचना करी,मला पाने -फुले आणून दे. नंतर शो केस  मधील क्रोकरी खाली उतरू लागली. एक-एक ग्लास पासून ते बाउल पर्यंत सारे काही घेऊन,त्यात फुलांच्या रचना,या सूर्याच्या किरणन मध्ये सुरु झाल्या. रात्री दुखत असल्याने झोप येत नसे,झोपेच्या गोळ्या डॉक्टरांनी  दिल्या होत्या,परंतु,मला औषधान पासून मुक्ती हवी होती. मी रात्रीचे वेळेस फुलणारी,रातराणी,गुलबक्षी,आणि इतर फुले घेऊन,घरातील मेणबत्त्या,चिमण्या,बाहुल्या,साऱ्यांना गोळा केले.  ओटा ,जेवणाचे table हा  माझा  photo studio झाला. कॅमेरा कसा धरायचा,किंव्हा  कसा वापरायचा काही ज्ञान नाही,परंतु सरावाने हा सारा खेळ सुरु झाला.कपाटातील साड्या ,ओढण्या या backroundla येऊ लागल्या.कपडे भिजविताना साबणाचा फेस  दिसला तर तो केलेल्या रचनेवर टाकून फोटो काढ,सूर्याची किरणे सकाळी table वर येत,तेथे  पाना-फुलांची रचना मांडून  सूर्य किरणे  कॅमेरात पकडण्याचा छंद लागला. घरात ज्या ज्या वस्तू आहेत,अगदी चांदीची छोटी भांडी,देव-घरातील देव ,माझे दागिने,जपाची रुद्राक्षांची माळ, सारे काही या कलाकृतीन मध्ये भाग घेऊ लागले. 

                                    माझी मुलगी,वहिनी,सून,मूले,सारे त्यांच्याकडे नको असलेल्या वस्तू मला आणून देऊ लागल्या. भेट म्हणून,रंगीत दगड, छोट्या चिमण्या मिळाल्या. संक्रांतीला पूजतात ते छोटे मातीचे गडू,दही-हंडीचा छोटसे मातीचे भांडे,सारे काही माझ्याकडे जमा होऊ लागले. फुलांच्या परड्या,sponge नातेवाईक किंव्हा मला मिळायच्या,त्याही आठवणीने,माझ्याकडे येऊ लागल्या. वस्तू दिसल्या की काहीतरी सुचायचे आणि कोणत्याही वेळी सुचायचे,तेव्हा बनवणे चालू झाले.हे छंद जोपासायला  खूप पैसा लागत नाही .मला प्रथम माझ्या भावाने २४०० रुपयांचा canon digital कॅमेरा दिला,नंतर ७००० रुपयांचा  caanon digital  व  आता १८'००० रुपयांचा  fujifilm 18x  कॅमेरा मुलांनी दिला आहे.  

                                  मुलीचे बाळंतपण करायला गेले,तरी छोटी छोटी डिश garden मध्ये रोपे नेली,आणि तेव्हा flat  मध्ये लहान लहान कलाकृती करू लागले. बाळ-बालांतीन,सारी कामे असायची,पण तरी त्यातूनच बाळाचे  फोटो काढणे आणि कलाकृती  आणि बड-बड्गीते व अंगाई लिहिणे हेही जमू लागले. सारे माझी चेष्टा करायचे,पण या छंदात तिकडे लक्ष देणेही व्हायचे नाही.आवड असली की सवड मिळते. 

                                   रोज झोपाळ्यावर बसून चहा पीत सूर्यास्त आणि पक्षी पाहायचे,परंतु आता चहा ऐवजी कॅमेरा हाती आला,आणि रोजचे  सूर्यास्ताचे फोटो,आकाशाचे बदलते रंग,बगळ्यांची माळ,घरी,पोपटांचे ठावे,आणि इतर पक्षी कॅमेरात कैद करणे सूर झाले. असा माझा छंद photography आणि कलाकृती करण्याचा वाढतच गेला. दुबईला मुलाकडे गेले,तेथेही मी शेजारी बांधकामाच्या विटा आणल्या ,दुकानातून कुंड्या रोपे आणली. छोटे छोटे पॉट केले,आणि तेथेही हा छन्द चालूच राहिला. 

                                   दुबईला इमारतीवरूनच  सूर्यास्ताचे सुंदर विलोभनीय दृश्य दिसायचे. मला तेथील लोकांनी अगदी वरती जाऊन फोटो काढण्याची परवानगी दिली. नंतर मी संध्याकाळी सूर्याचा शोध घेत,दुबईला,त्याच्या मागे काही किलो मीटर चालू  लागले,आणि मला चालता येत नाही हे विसरूनच गेले.  मुलगा-सून खूप खूष झाले. रोज फोटो त्यांना ऑफिस मधून आले की दाखवायचे. तेही कौतुक करायचे.  धाकटा मुलगा मला photography तील त्रुटी सांगू लागला,तेव्हा कळू लागले,फोटो हलला म्हणजे काय, micro मध्ये फुलांचे ,फुलपाखराचे ,दावा-बिंदूंचे फोटो कसे छान येतात.,हे कळू लागले. 

                                  दुबईतील,झाडे,पक्षी,फुले,सूर्यास्त या सर्वांनी मला बरे करून टाकले होते. शहाण्यांना जगण्याचे कायदे असतात,वेड्यांना सारे फायदेच फायदे,हे मला कळले. आणि चंद्रशेखर गोखलेजींची चारोळी अनुभवली. कीर्तनकारांकडून  एकदा ऐकले होती कथा" की एक राक्षस,असतो, तो चांगला असतो,त्याला कितीही काम दिले,तरी तो पुन्हा काम मागायला यायचा,तेव्हा ,त्याला देवाने एक खांब दिला आणि त्याला सांगितले,की तू यावर चढणे-उतरणे चालू ठेव. आणि त्या प्रमाणे मनाच्या राक्षसाला नाम-स्मरणात गुंतवून ठेवा." हे ऐकले होते,पण जमले नव्हते. या छंदाने मात्र मला त्याची प्रचीती दिली, आणि कालबाह्य साक्षीभावाने जगणे जमले. मी मलाच  म्हणते छंद  हीच साधना,ज्यामुळे मला उमजली अंतरंगाची भावना! 

माझी या जनता-जनार्दनास प्रार्थना .....सामर्थ्यशाली देश बनवू हीच या दीपावलीची कामना!

                  निसर्गदत्त पुरुष म्हणून तुम्हाला काय अभिप्रेत आहे? असा प्रश्न आज एका मैत्रिणीने मला केला. त्यावर मी निसर्गदत्त स्त्री आणि पुरुष  मला कसे अभिप्रेत आहेत,ते मांडण्याचा माझ्या कुवती प्रमाणे  प्रयास केला आहे.

                  सर्व जीव सृष्टीत निसर्गतः नर आणि मादी हाच फक्त फरक! मानवही तसाच होता. सशक्त आणि कमजोर या गुणांवर जिवित राहत असे,अशा प्राणी अवस्थेतून मानवाने आजचा  फारच मोठा सुधारणेचा पल्ला गाठला आहे. आज मानवाने चंद्रावर पोहोचण्य इतकी प्रगती केली आहे. तशीच त्याने मानवी सम्बधांचीही प्रगती केली. 

                   निसर्गाने स्त्रीआणि पुरुष यांना काहीं जन्मतःच विशिष्ट गुण प्रदान केले आहेत. जसे स्त्री  कडे सहनशीलता, निर्वाज्य प्रेम, मातृत्व, लज्जा, हळवेपणा, गृहिणी धर्म, क्षमाक्षीलता  इत्यादी आले आहेत. तसेच पुरुषाकडे अर्थार्जन, पत्नीचे ,कुटुंबाचे, समाजाचे आणि देशाचे  संरक्षण, पितृत्व, शौर्य  इत्यादी गुण आले आहेत.

                   मी माझ्या एकच जन्मात स्वतःची बदलती रूपे पहिली. आपल्या वेशात बदल झाला,म्हणून प्रवृत्तीत बदल होण्याचे कारण काय? मी ही पिढी नुसार बदलले,पण त्या मुळे वैचारिक बदल झाला नाही.  ज्ञानाने जिवनात प्रगल्भता आली. कितीही जिवनात चढ-उतार आले,तरी आपण त्यासाठी आपली मुल्ये गहाण टाकली नाहीत,आणि  सद-सद विवेक बुद्धीला कायम जागरूक ठेवले आपण फक्त इतिहासातील थोरजनांचे पाठ पढत राहणार  आहोत का पिढ्यानु -पिढ्या? आपण आपल्या घरात  शिवबा, झाशीची राणी  नाही बनवू शकलो,तरी त्या विचारांची मुले तर घडवू शकतो.त्यामुळे समाज सामर्थ्यशाली तरी होईल,तेव्हाच नेते सामर्थ्यशाली होतील,आणि देशही सामर्थ्यशाली होईल.  

                   स्त्रीने स्वतःचे संरक्षणाचा  प्रयत्न करणे,पुरुषाच्या बरोबरीने वाटचाल  जरूर करावी,परंतु ही वाटचाल करताना तिनेही स्वतःची स्त्रीत्वाचे गुण सोडू नयेत. लज्जा  स्त्रीत्वाचा  गुणधर्म  आहे, अनेकजणी त्यालाच फाट्यावर मारायला निघाल्या आहेत  जाहिराती,चित्रपटातून अंग-प्रदर्शन करून अर्थार्जन करणे,हे कितपत बरोबर आहे. द्रोपदिचे वस्त्रहरण केले,म्हणून कृष्ण मदतीस धावला,येथे या स्त्रिया स्वतःचे राज-रोस पणे वस्त्रहरण करून घेत आहेत,यांच्या मदतीला कोण आणि कसे धावणार?  अर्थार्जनासाठी हा एक-मेव मार्ग नाही. लवकर श्रीमंतीकडे जाताना,चुकीच्या मार्गाने आपण ती सापशिडी-वरून जात आहोत,हे कळत नाही का?  स्वतःच गिळंकृत झाल्यावर काय कळणार? 

                    गृहिणीचे कर्तव्य न बजावता, आपल्या कुटुंबियांची व्याख्याच बदलून टाकली आहे  मी,माझा पती आणि मुले,असे चौकोनी कुटुंब. आई-बापाने  काय घोडं  मारलं आहे,की ते नको असतात. ज्यांनी आपल्या पतीला अस्तित्व दिले,तेच परके कसे ठरतात? फक्त एका पुरुषाला हातातील बाहुले बनविण्यात तीला स्त्री-स्वातंत्र्याचे   भूषण वाटते. स्त्री स्वातंत्र्यात हे अभिप्रेत नाही. स्त्रीला तिचा आत्म सन्मान अभिप्रेत आहे.  माता ही सहृदय  सर्वांची माताच असली पाहिजे.  जिजामाता या सर्वांच्या माता होत्या,तो आदर्श कसा आपण घेत नाही. फक्त स्वतःचे मुलाला प्रेम केले,हा मातृत्वाचा अर्थ अभिप्रेत नाही. एका स्त्री मध्ये माया-ममता हा निसर्गदत्त गुण आहे. तिने स्वतःच्या भुमीका बजावताना त्याची जाणीव ठेवायला हवी. एक स्त्रीच दुसऱ्या स्त्रीची शत्रू होते,असे न होता तिने सर्वांशीच मैत्रीपूर्ण संबंध ठेवायला हवेत. तेव्हाच पती-पत्नी,सासू-सून,नणंद-भावजय,जावा-जावा, ही सर्व नाती सुखाची होतील. कुटुंब,समाज आणि देशाला स्त्रीही तितक्याच शौर्यतेने योगदान देऊ शकते.  तेव्हाच हा समाज समर्थशाली होईल. 

                    आताच्या बदललेल्या परिस्थितीचे  मूळ कारण,निसर्गाच्या  प्रमाणे मनुष्य चालला नाही. मानव प्राण्याला बुद्धीचा वापर करण्याची क्षमता असल्याने,त्याने निसर्गाचा समतोल बिघडवला.  स्त्री मध्ये ही शूरता असते, हे आपण,झाशीच्या राणी,अहिल्या देवी, अनेक उदाहरणातून  पाहतो.  स्त्री आणि पुरुष समानता ही योग्यच ,परंतु  पुरुष स्वतःचे  कर्तृत्व विसरू लागला आहे. स्त्रीशी पुरुषाने मैत्रीच्या नात्याने वागावे,याचा अर्थ,पुरुषाने षंढ व्हावे असा नाही. लग्न करणे, मुले जन्माला घालणे,स्वतःचे स्त्रीवर आणि कुटुंबियां वर रुबाब दाखवणे किंव्हा एकाहून अधिक स्त्रियांशी संबंध ठेवणे ,किंव्हा बलात्कार करणे हा काहीं पुरुषार्थ नाही. 

                    आपली  आई,पत्नी ,भगिनी,मुलगी किंव्हा कोणत्याही स्त्रीचे रक्षण करणे,स्वतःची पत्नी सोडून इतरांना भगिनी अथवा मातेच्या नजरेने प्रतिष्ठा देणे,कुटुंबाचे पालन-पोषण करण्याची क्षमता, विश्वास,धैर्य, अन्यायाविरुद्ध लढण्याची वृत्ती,आपले,कुटुंब,समाज आणि देशा प्रती आपली कर्तव्यांची जाण, शौर्य, चांगला मुलगा,पती आणि पिता होण्याची लक्षणे त्यात असणे,इत्यादी मध्ये मला पुरुषार्थ अभिप्रेत आहे.

                     आज हा पुरुषार्थ कमी झाला,आणि समाज षंढ झाला असे म्हणावे लागते.कारण हा पुरुषार्थ कमी झाला. कोणाला अन्यायाची चाड वाटत नाही,गुलामगिरीची प्रवृत्ती हे षंढपणाचे लक्षण आहे. हा षंढ पणा जाणे गरजेचे आहे. 

                     आर्थिक उन्नतीसाठी,लाच घेणे,भ्रष्टाचार करणे आपली मुल्ये गहाण टाकणे  या गोष्टी प्रथमतः बंद व्हायला हव्यात. नुसते पैशात सुख नसून, आपल्या सद-सद विवेक बुद्धीला जागी ठेवून, सदाचरणाने जगण्यांत सुख आहे. स्वतःचे आई-वडिलांचा जेव्हा विचार कराल,तेव्हाच समाजाचा,आणि देशाचा विचार करू शकाल. जो जन्मदात्याचा विचार करेल,तोच जन्म-भूमीचा विचार करेल.

                      रोज आपल्या देशातील परिस्थितीवर आपण ताशेरे झोडत बसतो,तर ही परिस्थिती बनविण्यास आपणच कारणीभूत आहोत हे आपल्यालाच समजायला हवे. सामर्थ्यशाली समाज हा असाच  नुसता चर्चा करून कसा होईल? आपण प्रत्येकाने  स्वतः समर्थ बनू या आणि आपले  कुटुंब,समाज आणि देशाला सामर्थ्यशाली  बनवू या! हीच या दीपावलीची परमेश्वरचरणी  म्हणजेच जनता-जनार्दनास प्रार्थना! 

देवाच्या पुस्तकातील एक पान....! तन-मनाची निर्मळता........जागवी मानवात मानवता.....!

   "आम्ही डोंगराचे राहणार,चाकर शिवबाचे होणार " ...गाणे ऐकू येत होते  मला खूप आंतरिक आनंद झाला होता. ,की येथेच काहीं दिवसान पूर्वी कसे वातावरण  होते आणि आता कसे सुंदर झाले. वस्तीतून रोज सायंकाळी चव्हाटा(मरीआई मदिरा समोरील मोकळे अंगण) लहान मुलाच्या गाणी,खेळ याने दुमदुमून जायचा. माझा मोठा मुलगा ४ थी इयत्ते पासून १००-१२५ वस्तीतील मुलांचा शिक्षक झाला होता.  धाकट्या भावालाही  तो सोबत न्यायचा,आणि शिशु गटाचे काम धाकटा पहायचा. खूप लहान वयातच ही मुले तयार  होत गेली. नुकतीच मौंजी-बंधन झालेला माझा बटू एखाद्या चाणक्य सारखा शोभायचा. त्याची अक्कल-हुशारी,इतक्या मुलांना शिकवणे,,त्या मुलांचे गट पडणे,बैठकी घेणे, त्यात  विषय मांडणे,समस्या सोडविणे. शिबिरांना मुलांना नेणे,  स्पर्धांचे आयोजन, सण-उत्सव , सारे काहीं करायचा.  माझ्याकडून प्लास्टिक डबे घेऊन त्याला वरती चिरा पाडून,त्याचा गल्ला करून मुलांना दिला होता. त्या गळ्यावर भारतमातेचे स्टीकर लावले होते. इ भावना अशी छोट्या-छोट्या गोष्टीतून  देश-प्रेमाची भावना अंगी भिनते त्यात जमतील तसे मुले  पैसे साठवायची  हा गल्ला  मुलांना खूपच उपयोगी पडायचा.  बचतीची सवय आपोआपच झाली. ही मुले हातात पैसे आले की,व्यसनात घालवायची. आता या पिसांचा उपयोग,त्यांच्या स्वतः साठी केला जाऊ लागला. त्याचे त्यांना कुतूहलही वाटे. त्याच्या त्याला आजही ही मुले शिक्षकच म्हणतात. 

                             माझी मुलगी आमच्या घराच्या अंगणात,प्राजक्तीच्या पारावर भोवती,मुलीनाचा वर्ग घ्यायची. संध्याकाळी रोज येत तास हा वर्ग भरीत असे . माझ्या घरातील लोकांचा विरोध हळू-हळू ही कामे बघून मावळला. माझे सासू-सासरे न सांगताच या मुलीनकडे  मी नसताना लक्ष देऊ लागले. एखादी गोष्ट सांगू लागले.मुलांना मार्गदर्शन आणि पाठबळ माझे असे.परंतु या कामात सातत्य आणि नियमितपणा होता. त्यामुळेच त्याचा उपयोग होऊ शकला.

                            चव्हाट्यातील  हे चित्र पाहून,त्यांचे घरच्यांना स्वतःत सुधारणा हळू-हळू स्वतःत करावीशी वाटली . मुलं-मुलीना संध्याकाळी घरात दिवा लावून आई-वडील आणि मोठ्यांना रोज नमस्कार करायचे शिकवले होते. महेश म्हणाला " काकू ,  का म्हणून मी पाया पडू,या बेवड्यांच्या? शिवीगाळी शिवाय की भी कानी पडत नाय". मेल्या-मुडद्या शवाय बातचीत नाय करीत ते! आज्जी अन बा ला शुद्ध कुठ असतीया?  माझ्या  आशीचे  फकस्त पाया पडीन मी,तीच बघते आमचा समदा." मी सारया मुलांना शांतपणे  सांगितले की कसेही असली घरी मोठी माणसे,तरी त्यांना नमस्कार करा,संध्याकाळी शुद्धीवर नसतील,तर सकाळी करा. त्यांनाच त्यांची चूक कळेल. आणि ते चूक सुधारतील. या नमस्काराचा खूप परिणाम झाला. व्यसनी पालकांना स्वतःच लाज वाटू लागली. ज्यांना शक्य ते मुलांचा वर्ग पाहाणे,त्यांना मदत करणे असे करू लागली,आणि बरेचसे पालक कार्यकर्ते म्हणून मला मिळाले.         

                            अम्बीचा दारू पिऊन रोज रात्री तमाशा चालू असे . मुलगा आणि ती दोघेही रोज टल्ली होत आणि रोज भांडणे. सुनेने पोटाच्या खाचा करून या दोघांना आणि चार मुलांना रांदून खायला घालायचे! सून खंगत चाललेली मला दिसली. मी तीला डॉक्टर कडे जाऊन तपासणी करू म्हणाले. ती ऐकायला तयार नाही. जिवन असे नरकासारखे झाले,की मरण जवळ करू पाहतो .

                           आस पास क्षय रोगाच्या केसेस खूप होत्या. अनेक रोगांचे प्राबल्य वस्तीत दिसत होते. माझ्या मुलांना मला येथेच वाढवायचे होते. मी खूप विचार केला,की काय करू शकते? प्रथम संस्कार वर्ग,शेजारीच फुग्याची दारूचा  गुत्ता बंद करणे, रोगांचे निर्मुलन करणे. हे प्रमुख विषयांवर विचार केला. 

                           अनिल दारू आणून वस्तीत विकत असे. ते त्याच्या चरितार्थाचे साधन होते. दारूचा  गुत्ता बंद करायचा म्हणजे,आपण आधी त्यांना दुसरे काम देणे गरजेचे असते. मी त्याला आवश्यक  मदत  केली. त्याला नाक्यावर सरबताची गाडी लावण्याचा व्यवसाय सुरु करून दिला. त्यासाठी पतपेढीतून कर्ज उपलब्ध करून दिले. अनिलचे घर व्यवस्थित चालू लागले. दारूचा गुत्ता जवळचा बंद झाल्याने मला  सामाजिक काम करणे सोपे झाले. अगदी कोणी वेश्या व्यवसाय करीत असेल तरी तीला आपण अर्थार्जनाचे साधन मिळवून दिले,तीला समाजात त्रास होणार नाही याची काळजी घेतली,तरच ते शक्य होते.

नुसतेच हे बंद करा,ते बंद करा म्हणून चालत नाही.त्यामुळे चोऱ्या-माऱ्या वाढतात.

                           रोगांचे निर्मुलन केले,म्हणजे मी माझ्या मुलांना वस्तीत संस्कार वर्ग घ्यायला पाठवू शकत होते. म्हणून सर्वात प्रथम आरोग्य शिबीर हा विषय हाती घेतला. डॉक्टरांना त्यांच्या संस्थेत पत्र दिले. त्यांच्या कडे नमुना म्हणून मिळणारी औषधे खूप असतात,ती खूप वायाही जात असतात. ती औषधे डॉक्टरांनी द्यावीत,आणि २-३ डॉक्टरांनी तपासणीसाठी  २ तास वेळ द्यावा. डॉक्टरांचे संस्थेकडून मला सहकार्य लाभले.  लोकांनीही त्यांच्या कडे उरलेली औषधे माझ्याकडे आणून दिली. मी माझ्या दुचाकी वरून सर्व  डॉक्टर्स कडून औषधे गोळा केली. त्या पूर्वीच मी औषधे या विषयाचे जाड मोठे पुस्तक अभ्यासले. सारी औषधे मी  कोणत्या रोगावर कोणते औषध हे पाहून बाजूला केली  त्यावर नाव दिले. एका डॉक्टर मैत्रिणीला घरी  बोलावून तिचे मार्गदर्शन घेतले. आणि वस्तीत आरोग्य शिबीर ठरवले. घरो-घरी पुन्हा -पुन्हा जाऊन सर्वांना  बोलावून आणले. वस्तीतील लहान-मोठ्या कार्यकर्त्यांनी  उत्साहाने सहभाग दिला. सर्वाची तपासणी  या शिबिरात केली असे शिबीर मी  वर्षातून दोनदा  भरवित असे. प्रत्येकाला त्याच्या आजारावर उपचार आणि औषधे हे लक्ष घालून करवून घ्यावे लागायचे. कोणाला मोठा आजार असेल,तर काहीं दात्यांचे सहकार्याने त्यांच्यावर उपचार करीत असू.आरोग्य शिबिरांचा खूप उपयोग होई,त्यामुळे,बऱ्याच रोगांचे प्रमाण घटले होते. हे शिबीर भरविण्यासाठी खूप कष्ट घ्यावे लागत .परंतु कोणतेही काम हाती घेतले की पूर्ण केले,तरच समाधान लाभते. 

                          अम्बीची सून मात्र अजिबात तपासणीला येण्यास तयार नव्हती. मी स्वतः जाऊन विनवणी करून तीची तपासणी करवून घेतली.,तर तीला कॅन्सर झाला होता. ती फार काळ जगणार नव्हती. उपचाराच्या  पलीकडे तीची स्थिती गेली होती. म्हणजे मला जे दिसले होते तिच्याकडे रोज पाहून,त्यात काहीतरी तथ्य होते. तिच्या चार मुलांचे काय? माझ्या पुढे मोठ्हे प्रश्न  चिन्ह उभे राहिले. काहीं दिवसातच अम्बीची सून गेली. पाठोपाठ  २ वर्षात तिचा नवरा आणि सासू  हेही दारू धोसंयाने   गेले. घरात फक्त चार मुले उरली. त्यांच्या मामा-मामींना त्यांचे कडे लक्ष देण्यास सांगितले. १२ वर्षांचा मोठा मुलगा महेश अर्थार्जनाला लागला. चपला शिवून पैसे कमवू लागला ,आणि भावंडाने पोट भरू लागला. महेश ला शाळा सोडावी लागली  त्या मुलांना शक्य ती मदत करण्याचा  प्रयत्न केला. दत्तक -पालक पहिले,की ज्यांनी एकाचे शिक्षणाचा खर्च द्यायचा..

                          मी संस्कार वर्ग सुरु करण्याचा निर्णय  घेतला. महेश आपल्या भावंडाना  बरोबर  वर्गात  घेऊन येत असे,वस्तीतील खूप मुले-मुली येऊ लागल्या. येथे घरात मला विरोध पत्करावा लागला. मला म्हणायचे कोणती घाणेरडी मुले घरात घेऊन येतेस, फारशी  पुसून दे, मी द्यायचे पुसून. शेवटी बाहेर अंगण चांगले करून,सारवून मी तेथे संस्कारवर्ग घेवू लागले. त्यांचे पाढे पाठ करवून घेणे,श्लोक शिकवणे,गोष्टी ,,खेळ घेणे,आणि नंतर देश-भक्तीपर गीत शिकवणे. स्वच्छता शिकवणे, असां वर्ग चालू ठेवला होता. या मुलांना त्या काळी शाळेत ७५% उपस्थिती की पुढील वर्गात ढकलत. त्यांना काहीं लिहिता -वाचता येत नसे. साधी बाराखडी ४थिच्य मुलांना शिकवावी लागायची. शिक्षक फळ्यावर काय लिहितात ते पाहून उतरवायचे ,इतकेच जमायचे या मुलांना.  माझा कारखाना होता,तेथेच मी काम करिताना  या मुलांना बाजूला बसवून शिकवत राहायचे.

                          मी सर्व तालुक्यातील शाळांचे निरीक्षण करून आले,आणि शिक्षणाधिकार्यांना भेटले. काहीं ठिकाणी एक शिक्षकी शाळा,तोही खूप खडे  करीत असे. द्वी शिक्षकी शाळांमध्ये,शेताची कामे निघाली की एक शिक्षक लावणीला ,कधी कापणीला  जायचा,दुसरा एकच शाळा चालवायचा. जाणू त्यांच्या घराच्या सोयी साठीच द्वी शिक्षक शाळा होती. अतिरेक म्हणजे,शाळेतील मुलाणाचाही काहीं ठिकाणी शेतावरील आणि घराची कामे करून घेण्यासाठी उपयोग करून घेतला जात असे. सारे काहीं संतापजनक होते.शिक्षणाधिकार्यांनी हतबलता  दाखवली,कारण सर्व क्षेत्रात पक्षीय राजकारणाचे प्राबल्य. 

                         काहीं जणांना  माझ्या मुलांचा व माझ्या कामाचा  द्वेष वाटू लागला., त्रास देण्याचा खूप प्रयत्न झाला . पण मी खंबीरपणे  मुलांच्या पाठीशी उभी राहिले.  आणि कार्य चालूच ठेवले होते. माझा मोठा मुलगा ११ वी पर्यंत हे काम करीत होता. नंतर शिक्षणासाठी पुण्यात आला.   एका ठिकाणी वर्षानुवर्षे त्या कामात गाडून घ्यावे लागते,.तेव्हा त्या कामाचे फलस्वरूप दिसते. आता बी पेरलं आणि लगेच झाड उगवले असे होत नाही. संस्काराचे बीज,बालवयातच पेरावे  लागते, जिवनात  कितीही ,कुठेही  स्वतःची  घसरण  झाली,तरी  हे बीजंच त्याला सांभाळते आणि  त्याची सद्सदविवेकबुद्धी जागृत ठेवते.

                         मी नेहमी हा  संत तुकारामाचा अभंग मुलांना टाळ्यांच्या तालावर शिकवायचे........

                                                                                                                               आम्ही बी घडलो,तुम्ही बी घडाना,

                                                                                                                               परिसाच्या संगे लोह बी घडले,

                                                                                                                               लोह बी घडले सुवर्णाची झाले.

                                                                                                                               सागराच्या संगे नदी बी घडली,

                                                                                                                               नदी बी घडली सागरची झाली!.

          संस्कार घडवी असे सुंदर मन.....साकारी अविकारीत निर्मळ तन.........!

चंदा-बंड्याची जोडगोळी!

मरीआईचा गाडा!

बालपण!

प्रवासी!

मैत्री!