Saturday, October 30, 2010

देवाच्या पुस्तकातील एक पान......! तूच आहेस रे जगन्नाथ......दे पिडीतांस मदतीचा हात.....!

                              रुग्णवाहिकेतून मी अपघात-ग्रस्त दोन जणांना घेऊन मुंबईला जे जे रूग्णालया मध्ये निघाले होते.ओंक वहीनी माझे सोबत आल्या ते खूप बरे झाले. दोघांना सलायीन लावलेले म्हणून आम्ही दोन जणी सोबत असणे  खूप गरजेचे होते. रक्तस्त्राव खूप होत होता, डोकेच आपटले होते, बाकीही अवयवांची तोड-मोड झालेली. सारे दृश्य अगदी विदारक होते. प्रथमोपचार करून  घेतला होता. आता त्यांना वाचविण्याचा प्रयत्न जे जे मध्ये जाऊन करणे इतकेच हातात होते. दोघे म्हणजे मामा -भाचे होते . महाड हून मुंबईकडे  मोटार सायकल वरून निघाले होते आणि  वाटेत आमच्या गावाजवळील महामार्गावर हा अपघात झाला. अपघात ज्याने पाहीला तो  तरुण मला ही वार्ता सांगायला आला होता. मी म्हणाले "माझ्याकडे कसा काय आलास? मी तूला  ओळखत नाही.". . तो म्हणाला" आपल्याला मी ओळखतो तो अपघात मी डोळ्याने पाहीला,त्यांना वाचवणे गरजेचे आहे,तर मला वाटले,की आपणच त्यांना मदत करू शकता".  
                              थांबलेल्या ट्रक वर यांची  मोटार सायकल आदळली होती. सरकारी दवाखान्यात मी तातडीने गेले डॉक्टर म्हणाले "येथे आम्ही यांना वाचवू शकत नाही,आम्ही रुग्णवाहिका देतो आपण यांना घेऊन जाऊ शकता.नर्से एकच असल्याने आम्ही तीला सोबत पाठू शकत नाही.  डॉक्टर आणि पोलीस मला माझ्या कार्या  मुले ओळखत होते., त्यामुळे या  व्यक्तींना आम्ही घेऊन जाऊ शकलो. नाहीतर तुम्ही कोण,काय आणि कारवाई झाल्याशिवाय जाता येणार नाही असे म्हणाले असते, तर दोघेही तेथेच गतप्राण झाले असते. पोलिसांना मी म्हणले तुमचे पंचनाम्याचे काम लवकर करा,बाकी काहीं उरले तर नंतर पाहू. माणसांचा जीव वाचवणे आधी महत्वाचे. त्यांनी माझे ऐकले,आणि आम्हाला लगेच जाऊ दिले. रुग्णवाहिका मिळाली त्यामुळे त्यांना घेऊन जाणे शक्य झाले.
                             इकडे घरी करवीर पीठाचे शंकराचार्य  येणार म्हणून त्यांचे स्वागताची तयारी करायची होती. कार्यकर्त्यांच्या बैठकीत मीच मुद्दा उपस्थित केला होता,की शंकराचार्य  कोण? धर्मगुरू म्हणजे काय? हे नुसते मठात बसून हे  तळागाळातील समाजाला कधी कळणार.  सामाजिक समरसतेचे नुसते फलक लावून समरसता होत नाही. सर्व पांढर-पेशा वर्गात पाद्य-पूजने करीत राहण्या पेक्षा  अशा सर्व वस्त्यान मध्ये जाऊन त्यांनी प्रबोधन करणे हे महत्वाचे आहे. सारया समाजाला प्रवाहात ओढून घेण्याचे काम गुरुंनी करायला हवे. माझे बोलणे काहीं जणांना आगाऊ पणाचे वाटले.  मी नेहमीच बंडखोर ठरले होते. तरी कार्यक्रम ठरला. वाड्यात कार्यकर्त्यांना  मी मुंबईला जाऊन येत आहे ,तयारी करून ठेवा. ठरल्या प्रमाणे कार्यक्रम होईल. असे सांगितले. घर -सामाजिक काम -व्यवसाय साऱ्यांची झटपट सूचना सांगून  व्यवस्था लावावी लागायची..मी नसताना ही व्यवस्था नीट होईल याची खात्री असायची.  कार्यक्रमा पेक्षा जीव वाचवणे जास्ती महत्वाचे होते..
                              रुग्णवाहिका कधी एकदा जे जे ला पोहोचते असे झाले होते. कारण दोघांपैकी एकाची हालत खूप खराब दिसत होती.जे जे रुग्णालयात  एकदाचे पोहोचलो.  त्यांना दाखल  करून,त्यांच्यावर शस्त्रक्रिया करण्याचे ठरले. रक्ताची गरज होती. रक्त-गट o + ve  होता हे फार बरे झाले,कारण त्याचा रक्तदाता लगेच मिळू शकतो. जवळच राहणाऱ्या नातेवाईकांना फोन  करून रक्त-दात्यांची व्यवस्था केली. तासाभरात रक्त मिळाले. वेळ जसा जात होता तसे,त्यांचे मरण समोर दिसत होते. अगदी हतबल झाले होते. जे शक्य आहे,ते सारे करण्याचा प्रयत्न केला. शस्त्रक्रिया झाली ,मामा वाचला आणि भाचा गेला होता. भाचा गाडी चालवीत होता,त्याला जास्त मार बसला होता. खूप दुखं झाले,रडू आले, कारण गाडीत तो भाचा हिचके देत होता,रक्त-स्त्राव थांबत नव्हता. त्याचेवर तेथेच गावात इलाज झाला असता,तर तो कदाचित वाचला असता. 
                               सरकारी दवाखाने आधुनिक  व सुसज्ज नसल्याने ,तेव्हा त्यांच्या कुवतीबाहेरच्या केसेस  मुंबईलाच  घेऊन जाव्या लागत असत. आम्ही मुंबईला जातानाच,त्या मामाचे गावी फोन करून कळवले. होते,त्यांचे नातेवाईक जे जे ला आले होते. त्यांच्याकडे  त्यांना सोपवून आम्ही गावी संध्याकाळी परतलो. मनात संमिश्र भाव होते. एक वाचला आणि एक गेला. एका डोळ्यात आसू आणि दुसऱ्यात हसू ! तरुण मुलाच्या जाण्याने अतिशय दुखं  झाले होते. परंतु  दोघांपैकी एक तरी वाचला याचे समाधान लाभले होते.
                              घरी आल्यावर आवरून आधी ठरलेला कार्यक्रम हसत मुखाने करणे आवश्यक होते.  करवीर पीठाचे शंकराचार्य आमचे घरी आले होते, नंतर त्यांचे वाड्यात प्रवचन झाले. माझ्या या सर्व सामाजिक कार्यात आधी थोडा विरोध आणि नंतर मुला-बाळांसह कुटुंबीयांचे पाठबळ मिळाले म्हणूनच करणे शक्य झाले. 
                              जेव्हा-जेव्हा अपघात होतात तेव्हा आपण बघ्याची भुमीका न घेता,मदतीचा हात पुढे करायला हवा. आपल्या या मदतीने एखाद्याचे जिवन आपण त्यास बहाल करीत असतो . जिवनभर हे चांगले कर्म आपल्याला सुखद आनंद  देत असते. माझ्या लक्षात आले की हा ईश्वर आपल्यातच असतो,बाहेर कोठेही शोधावा लागत नाही. 
                             तूची आहेस  रे जगन्नाथ.............दे पिडीतांस मदतीचा हात!
                
                              

Friday, October 29, 2010

देवाच्या पुस्तकातील एक पान........! ज्ञानची असे हरी ... घडी-घडी ठरे ते सर्वोपकारी....!

                           नारळी पौर्णिमेचा दिवस,पाऊस मुसळधार कोसळत होता. रात्री ८ चे सुमारास दिवे गेलेले. सगळीकडे काळोख होता. कोकणात पाऊस पडला की वीज लगेच तासनतास जाते. सुलभाला प्रसूती कळा सुरु झाल्या होत्या. तिने घरीच खूप वेळ काढला होता,कारण तीला दवाखान्यात न्यायलाच कोणी नव्हते. नातेवाईक म्हणजे गौरीचे आज्जी--आजोबा,इतर  सारे समोरच रहात होते,परंतु  सुलाभाची मुलगी गौरी हाक मारायला गेली तर कोणी आले नाहीत. कारण त्यांचे सख्य नव्हते. तीची लहान मुलगी आणि तिचे पती असे तिचे विभक्त कुटुंब. विभक्त कुटुंबाचे तोटे असे सामोरी आले होते. सर्वांशी सलोख्याने वागणे ,हे प्रत्येकाचे कर्तव्य आहे. सुलाभाचा पती एका पक्षाचा जिल्हा अध्यक्ष होता.सामाजिक हित जपताना आपल्या कुटुंबाचेही हित जपलेच पाहिजे. सुलभा आणि सतीश दोघांना हे नंतर समजावून सांगणार होते. 
                           सतीश लगबगीने आमच्या घरी आला  म्हणाला" वहीनी सुलभाला दवाखान्यात न्यायला हवे." त्यांची आर्थिक स्थिती चांगली नव्हती,म्हणून धर्मादाय दवाखान्यात न्यायचे म्हणाला. तेव्हा विचार करीत बसायला वेळ नव्हता. घरी माझे भाऊ रक्षा-बंधानासाठी येणार  होते,ते आल्यावर त्यांना  बसवून घ्यायला घरी सांगितले संगीताला म्हणजेच माझ्या दत्तक मुलीला आणि मी हातातील कामे टाकून,टोर्च आणि छत्री घेऊन त्याच्या सोबत निघाले. त्याला रिक्षा आणायला पाठवले आणि मी तिच्याजवळ थांबले. सुलभाची स्थिती पाहता,ती प्रसुतीला फार काळ घेणार नव्हती. 
                        आम्ही तीला रिक्षेने त्या दवाखान्यात नेले. तेथे अंधार,डॉक्टर नाहीत. एक म्हातारी आया फक्त होती.  डॉक्टरांना फोन करून बोलावयाचे तर तेथील फोन पावसाने बंद पडला होता. मी त्या आया सुलोचना बाईना म्हणाले आधी आपण सुलभाला प्रसूती गृहात नेऊ. तीला कसे बसे तेथ पर्यंत नेले. दोनच मेणबत्त्या होत्या,त्या लावल्या. सतीशला टोर्च धरून उभे केले. बाहेरच बाकावर तिच्या मुलीला बसवले. हिचे प्रसूती कळानी ओरडणे चालू होते. तपासून पहिले,तर ती लगेच प्रसूत होणार होती.
                        बाळाचे पाय आधी बाहेर आले,परंतु बाकी बाळ बाहेर काहीं केल्या येईना. आया घाबरली,मी तीला म्हणाले,आता हा माझाही पहिलाच अनुभव आहे,परंतु आपण काहीही करून हिला सोडवायचे आहे. बाळाच्या गळ्याभोवातली नाळ गुंडाळली गेली होती. सारीच विचित्र स्थिती होती. परंतु तसेच प्रयत्न करीत राहून,तीला धीर देत राहिलो. कारण सुलभ गळपटली होती.,डोळे फिरवू लागली. काय करणार? आम्ही दोघींनी मिळून कसे-बसे बाळ सुखरूप बाहेर काढले.  नाळ कापून आई पासून वेगळे केले. मी त्याची नाळ सोडवली. गळ्याभोवती गच्च नाळ,आणि पायाळू त्यामुळे बाळ गुदमरले होते. ते बाहेर आले,पण रडले नाही. त्यामुळे काळजी वाढली. आयाला सुलभाचे पुढील काम  पुरे करायला सांगितले.  
                        सतीशला गरम पाणी करायला  सांगितले,त्याच्या मुलीला तोवर टोर्च धरून उभे केले.  ती लहान आहे-वगैरे विचार करायला वेळ नव्हता. पटकन बाळाला मी स्वच्छ आंघोळ घातली ,उलटे धरले  थोपटवले आणि काय आश्चर्य ते  रडले.......ते बाळ मुलगी होती. तिच्या रडण्याने आमच्या चेहऱ्यावर हास्याची लकीर आली. आमचा जीव भांड्यात पडला. त्या दोन मेणबत्त्या केव्हाच विझल्या होत्या.  फक्त टोर्च चे उजेडात काम चालू होते. सुलभाही बाळाचा  आवाज ऐकल्यावर मानसिक स्थिरावली. तीला धीर देत राहिलो. पण तीची वारच पडत नव्हती. एकदाची वार पडली आणि  पुन्हा  जीव भांड्यात पडला, टाक्यांचे उरकले. तेथील स्वच्छता,आणि सुलभाचे आवरले. बाळ-बाळनतिन सुखरूप होते. सतीश व त्याची मुलगी दोघेही आनंदले. त्याची मुलगी गौरीला खूप आनंद झाला. आम्ही सारेजण या धावपळीने घामा-घूम झालो होतो. मानसिक ताण दोघेजण सुखरूप आहेत पाहून कमी झाला.  
                        दोघांना तेथे ठेवण्यात काहीच अर्थ नव्हता. सतीशला मी रिक्षा घेऊन यायला सांगितले.  दूरवर जाऊनही रिक्षा काहीं मिळाली नाही. पाऊस कोसळतच होता. दिवे आले नव्हतेच. मला आठवले की माझे भाऊ गाडी घेऊन आले असतील, मी सतीशला आमच्या घरी जाऊन गाडी घेऊन यायला सांगितले. बाळ-बाळनतिन  घरी सुखरूप पोहोचवले. आणि मी रात्री साडे अकराला घरी आले.
                        माझे भाऊ बिचारे माझी वाट पहात घरी  थांबले होते.. माझे आवरून रक्षा-बंधन करून आम्ही जेवलो. पण आजच्या जेवणात मला अमृतमयी समाधान लाभले. सुलभाला डिंकाचे अलीवाचे लाडू ,बाळाचे कपडे. देण्यापासून सागर संगीत बाळंतपण केले ,कारण सुलभाची आई लहानपणीच वारली होती. माझे शिवण मशीन होते. असे बाळाचे कपडे पटकन शिवून देता येत. 
                        कोणासाठी काहीं केलेले बोलून दाखवू नये म्हणतात,परंतु आताच्या काळात आपली आई असो नाहीतर सासू कोणीही आले तरी तो पाहुणा आला आणि त्यामुळे लगेच घरात तारांबळ उडते. त्यांच्या खाजगी आयुष्यात ढवळा-ढवळ होते. मी आणि माझा नवरा-मुले इतकेच कुटुंब अशी व्याख्या केली आहे या पिढीने. कोणासाठी काहीं करण्याची सवय राहिलेली नाही.फार थोडे अपवाद पाहायला मिळतात. . 
                       माझे शिक्षण वाया गेले नव्हते. मी नेहमी म्हणायचे की मी जीवशास्त्राची पदवीधर आहे,आणि  माझे शिक्षण चुलीत वाया चालले आहे. पण आज मला माझ्या ज्ञानाचा उपयोग प्रत्यक्ष झाला होता. वैद्यकीय शास्त्राच्या पहिल्या वर्षांची पुस्तके मी घरी अभ्यासली होती. आज त्याचा उपयोग एक जीव वाचविण्यासाठी झाला होता. ज्ञान कधीच वाया जात नाही.हे अगदी खरे. आपण आपल्या मुलांचा अभ्यास घेऊ शकतो,इतरांना मार्गदर्शन करू शकतो,समाजात वावरण्याचा आत्म-विश्वास वाढतो,आणि ज्ञान कुठेही -कसेही उपयोगी पडते..
                        देव तारी त्याला कोण मारी अशी म्हण आहे.........परंतु  या अनुभवाने मला सुचले......ज्ञानची असे  हरी ... घडी-घडी ठरे ते सर्वोपकारी! 
                   

देवाच्या पुस्तकातील एक पान.........! कमल कळी ...... देवा! तूला का बरे भावली....?

                                 " वहीनी! कमल गेली की हो आपली"  दोन बखत आली व्हती तुमची गाठ घ्याया, तीला तुमचे संग बात करायची व्हती....तुमची गाठ नाय पडली, अन त्या मुदड्यान डाव साधला वो तिचा!   सोन्या सारखी  बाईल,पोटुशी व्हती अन मारली वो या सैतानानं,अन
 यो बाहेर शेन खात व्हता मुडदा, त्या रांडच्या पायी जीव घेतला ओ पोरीचा!  आनंदी बाई रडता रडता सांगू लागली. मी पुण्याहून गावी आले आणि लगो-लग आनंदी बाई धावत आली. 
                                  मी उपचारासाठी पुण्याला २ महिने गेले होते. येथील सर्व कामांची घडी मी नीट लावून गेले होते. माझा दुध डेरी चा व्यवसाय ३ मुलांना सोपवला होता. कमल चे नवऱ्याला दुध गाडीवर वाहन चालक म्हणून काम दिले होते. सारे काहीं सुरळीत  चालले होते. असे अचानक काय झाले? माझी तर मतीच खुंटली!  या बातमीने मला अजून मानसिक धक्का बसला असता,म्हणून  मला घरच्यांनी कळवले नव्हते.
                                   कमल ला ७ वा महिना चालू झाला होता. मी तिचे ओटीभरण ठरवले होते. मला तीची सारी हौस-मौस करायची होती. कमल ला संसाराची खूप हौस होती.  तिचे लग्न  माझ्या घरीच हॉल मध्ये लावून दिले होते. तीला सारा काहीं संसार  माझ्या मैत्रिणींसह सार्यांनी दिला होता. वाडीवर भाड्याने झोपडे घेऊन दिले  होते.ती माझ्याकडून  जेवण बनवायला खूप छान शिकली होती. पुरण -पोळी पासून सारे काहीं उत्तम बनवू लागली होती. छान तिचे सारे मी डोहाळे पुरवत होते.  खूप खुश होती कमल आपल्याला बाळ होणार म्हणून. माझ्या बाळाचे कपडे तिने केव्हाच नेले होते,तिच्या बाळासाठी. मी तिला म्हणाले होते अग मी अजून छान छान बाळासाठी कपडे शिवेन.  तेव्हा खूप आनंदाने हसली होती.                                  
                                    माझी व कमल ची गाठ कशी पडली,हे सारे मला रडताना आठवू लागले. माझ्यावर एकूणच घर,मुले,व्यवसाय सामाजिक काम असा ताण पडू लागला,म्हणून मदतीला मुलगी पहावी असे मैत्रीण हेमाला बोलले. मला ती म्हणाली "अग कमल आहे ना! माझे बाळासाठी मी तीला काहीं महिने ठेवले होते. आम्ही साठे न! ,माझ्या सासु बाईना  कातकरीनीचे घरात येणे चालत नाही. म्हणून तीला कामावरून काढून टाकावे लागले ग!  खूप चांगली आहे ती, स्वच्छ राहते, हुशार आणि विश्वासू आहे. मी निरोप देते तीला ". 
                                   हेमाने निरोप दिल्यावर  कमल घरी आली. १६ वर्षांची, सडपातळ,रंगाने काळी, अगदी स्वच्छ त्यांच्या पद्धतीचे लुगडे चापून-चोपून नेसलेली, कपाळी मोठ्ठं कुंकू लावलेले,डोक्यावर फुल असे लावले होते की जणू कुंडीत खचले आहे. ती अगदी शुद्ध मराठीत  हुशारीने बोलली" हेमावहीनी नी चिठ्ठी दिली आहे." माझ्या लक्षात मुद्दा आला. मी तिचा पगार ठरवून उद्या-पासून कामाला ये सांगितले. ती येवू लागली. 
                                   मला ठाकरणी आणि कातकरणी येथे आल्यावरच पाहायला मिळाल्या होत्या. माझ्या लग्नाचे आधी मी बॉबी चित्रपट पाहीला होता. मी नंतर माझ्या दादाला म्हणाले होते ",अरे माझ्या गावात कित्ती बॉबी आहेत." तेव्हा तो खो-खो हसला आणि  म्हणाला होता "त्या ठाकरणी आहेत "  मला तेव्हाच्या माझ्या बालिश पणाचे अजून हसू येते.
                                   मी पुण्यात असताना  कमलचे जिवनात बरेच मोठे वादळ आले. सगळी तिच्या जिवनाची वाताहात झाली. तिच्या नवऱ्याचे दुसऱ्या बाईशी संबंध सुरु होते. त्यावरून कमल त्याच्याशी भांडायची. तो ऐकत नाही पाहून ती त्याला सोडून देणार होती, तीला हे सांगण्या साठीच मला भेटायचे होते. तीला विश्वास होता,की वहीनी यातून  काहीतरी मार्ग काढतील. पण तिच्या माहेरच्यांनी मध्यस्थी केली आणि तिचा नवरा  तीला कर्जत ला वाडीवर घेऊन गेला. काहीं दिवसातच त्याने कमल चा काटा काढला. या दुष्ट नराधमाला आपले मुल,जिच्या पोटात आहे, तीला  दुसऱ्या स्त्रीच्या लोभापायी ठार मारताना  काहीही वाटले नाही.
                                   बाई-आणि बाटली दोन्ही व्यसने जिवनाचे ३-१३ करतात. कमलला दारू पिणारा नवरा नको, म्हणून तिने त्यांच्या समाजात, उशिरा म्हणजे १८ व्या वर्षी लग्न केले. दारू पीत नव्हता, पण बाईच्या नादामुळे आज त्याने आपल्या ७ महिन्याच्या गरोदर पत्नीला कोयत्याने मारले होते आणि पळून गेला होता. वाडीतील लोकांनी तीला सरकारी.दवाखान्यात नेले,परंतु,ती आणि बाळ दोघेही गेले
                                   हे सारे ऐकून माझ्या अंगावर काटा आला. अशी जनावर स्थितीतील माणसे या जगत आहेत हे कळले . मला रडू आवरत नव्हते. किती-तरी दिवस स्वप्नात कमल येऊन मला हाक मारत होती" वहिनी! वहीनी! " तिचे  संसाराचे आणि मुलाचे स्वप्न अधुरेच राहिले होते.
                             तिच्या घरचे तिच्या अंत्यविधींसाठी  घरून पैसे घेऊन गेले होते. मी त्यांना बोलावून घेतले आणि  म्हणाले "आपण त्या नराधमाचा पोलिसांना शोध घ्यायला लावू ,त्याला शिक्षा झालीच पाहिजे" ते म्हणाले "आता काय करायचे ,कमल तर गेली. आम्ही रोज कामावर जाऊ तेव्हा आमची चूल पेटते,या लफड्यात कोण पडणार". सारे काहीं अचंभित करणारे होते. याला सगळी परिस्थितीच जबाबदार होती.
                            मी खूप विचार केला.काहीतरी करायलाच हवे. अशा किती कमलचा बळी जात असेल आणि त्याचा पत्ताही लागत नसेल! काय आपल्या देशातील बांधवांची ही स्थिती, मन विषणं करून सोडणारी.  माणसातील हा जनावरपणा  कधी जाणार ? कसा जाणार ?  या प्रश्नाचे उत्तर कमलच्या जाण्याने मी शोधले आणि आदिवासीनमध्ये  सर्वांगीणविकासाचे काम करायचे ठरवून ते सुरु केले. मी व्यवसाय करणे सुरु केले, की ज्यामुळे काहीं जणांना रोजगार देऊ शकले ,संसाराला हातभार,आणि सामाजिक कामासाठी पैसा मला स्वतःचा उपलब्ध  झाला. रजिस्टर मंडळ करून,कार्यकर्त्यांचा सहभाग वाढवला . तालुक्याचा अभ्यास करून १५० वाड्यानवर  जाऊन आले. वाड्यातील लोकही मला कार्यकर्ते म्हणून मिळाले. आणि काम सुरु झाले. काहीं वर्ष या कामातून जे काहीं समाजिक प्रबोधन करता आले, काहीं समस्या सोडवता आल्या ,मदतीचा हात देता आला ,काहीं कमलला वाचवू शकलो आणि काहीं देवरामचे प्रश्न सोडवता आले याचे मनाला थोडेसे समाधान लाभले.
                             माझ्या मुलीला कमल ने तिच्या पद्धतीची साडी नेसवली होती,तो फोटो पाहताना ,मला कमल प्रकर्षाने आठवते. मी देवालाच हा नेहमी प्रश्न विचारते की  "२० वर्षांची कमल, कळी स्वरुपात होती, ती  देवा तूला  का बरे आवडली "? 


देवाच्या पुस्तकातील एक पान...........! अपंग तन जरी गीतेचे ... मनाचे पंख असे भरारी घेते!

                                       शालन मला म्हणाली " काय हो वहीनी!  कशी पटकन कोंबडी सारखी उचललीत गीताला! लै डेंजर बाई आहात हो तुम्ही!  भरंवसा नाही तुमचा काहीं पण करता बिनधास्त!". मला खूप मनापासून हसू आले. ही शालन बोलायला खूप फटकळ,पण माझ्यावर तिचा खूपच जीव जडला तिचा  मला म्हणायची तुम्ही फिरता झोळ्या घेऊन,भिका मागत,मी त्या लोकांसाठी काहीं नाही करणार,पण तुमच्यासाठी जान हाजीर आहे! मी बाहेरून उन्हा-तान्हाची थकलेली आलेली  दिसले,की पहिली भाकरी-कालवण जे काहीं केले असेल,ते खाल्ल्याशिवाय घरात जाऊ द्यायची नाही.  पाहिलं मुकाट खायचं, मला माहिती आहे,घरी जाऊन तुम्ही परत कामात जुंपता आणि खाण्याचे हाल करता. तिच्या प्रेमाची तुलना कशाशी होऊ शकत नाही!
                                      गीताला भेटायला जायचे होते. गीताचे मला कालच पत्र आले होते.तिच्या भावाने तीला रत्नांगिरी जवळील गावात त्याचे जवळ बळजबरीने राहायला नेले होते,आणि तो तिचे तिच्या मना-विरुद्ध बिजवराशी लग्न लावणार होता!  हे पत्र वाचल्यावर मला लगेचच कृती करणे आवश्यक होते. गीताचा प्रियकर संदीप मला चार दिवसा-पूर्वीच देवदासच्या अवतारात भेटून, गीता शिवाय मी जगू शकत नाही सांगून गेला होता. संदीप वाहन-चालक,निर्व्यसनी २६ वर्षांचा चांगला मुलगा आहे.आणि गीता सडसडीत,दिसायला नाजूक पाकोळी सारखी,पण पोलीयोने अपंगत्व येऊन एका पायाला धरून चालणारी २४ वर्षांची मुलगी. एस टी कॉलोनी मध्ये  मी संस्कार वर्ग घ्यायचे त्यातील ही एक विद्यार्थिनी! नंतर माझ्या सोबत दुर्गावाहीनीचे काम करायची. घरच्यांचा लग्नाला विरोध कारण,ती सुतार,तो मराठा,म्हणून तिच्या भावाने तीला गावी नेऊन ठेवले.
                                      मी संदीपला निरोप धाडला,तो तर एका पायावरच पळत आला, गीताच्या पत्रातील बातमी ऐकून ,तो म्हणाला "काकू, मी लगेच गाडी काढतो आपण गीताला आणायचंच.  मी त्याला म्हणाले आपण प्रयत्न करून पाहू,निदान तीला मी भेटेन तरी. मी लगेच शालन आणि तिचे पतींना आमच्या सोबत उद्या सकाळी रत्नागिरीला यायचे आहे असे फर्मान काढले. गाडी संदीपने मिळवली,आणि सकाळी आम्ही रत्नागिरीला गीता मिशन वर गेलो.दुपारी गीताचे भावाचे घर शोधून काढले,मी आणि शालन-प्रदीप तिच्या घरी गेलो.  मला पाहून गीता काकू म्हणून बिलगलीच. इतकी कृष झालेली दिसली गीता,की मला खूपच वाईट वाटले. इकडेच  बैठकीला आलो होतो,सहज गीताची आठवण झाली म्हणून आलो असे गीताच्या वाहिनीला मी म्हणाले  चहा करायला वाहिनी आत गेली,तितक्यात मी गीताकडून पहिले  तिच्या जन्माचा दाखला घेतला. कसे तीला न्यायचे हा गहन प्रश्न होता.संदीप आमच्या सोबत आला आहे,हे तीला मी सांगितले. त्यामुळे,तीला आशेचा किरण दिसला. त्यांच्याकडून चहा गप्पा करून निघालो,पण गीताला कसे न्यायचे हा प्रश्न काहीं सुटला नव्हता. आम्हाला गीताने डोळ्यतील आसवानीच निरोप दिला. माझे मन गलबलून आले होते. संदीपला तर गीता दिसलीही नव्हती. तो तर तीला भेटायला वेडा-पिसाच झाला होता. तीला घेतल्या शिवाय जायचे नाही,परत गाडी फिरवून पाहू ना काकू आपण,: त्याचा हिरमुसला चेहरा मला पाहवेना!
                                     मी गाडी परत गीताच्या घराच्या दिशेने नेण्यास सांगितले आणि काय आश्चर्य .........समोर गीता दिसली! गीता तिच्या मैत्रिणी सोबत  चहा पावडर आणायला गेली होती!. मी लगेच गाडी थांबवली. गीताला म्हणाले तुला संदीपशी लग्न करायचे आहे. ती हो म्हणाली. आता गाडीत आहे तशी बस,ती म्हणाली मी गाऊन वर आहे, मी तीला म्हणाले काहीं फरक पडत नाही,यायचे आहे ना,ती हो म्हणाली,मी तीला गाडीतूनच  वरती खेचून  घेतली,आणि गाडी स्टार्ट करायला सांगितले.  शालन वाहिनी आणि तिचे पती  काळजीग्रस्त झाले. " काय बाई ही ,कोंबडी सारखी उचलली पोरीला"! मला खो-खो हसू आले. 
                                     वातावरण निवळण्याचा मी प्रयत्न केला. काहीं काळजी करू नका. ही दोघे सज्ञान आहेत. कोणी काहीं करू शकत नाहीत . काहीं झाले तरी मी आहे ना,काळजी करू नका. गाडी मी गणपतीपुळ्याच्या दिशेने न्यायला सांगितली.  माझ्या  गळ्यात एक लहान आणि एक मोठे अशी २ मंगळसूत्र असायची. माझ्या गळ्यातील एक  मंगळसूत्र आणि माझी जोडवी  गीताला घातली.   वाटेत जरी कोणी अडवले तरी काळजी नाही. गणपतीपुळ्याला सायंकाळी पोहोचलो.तेथे भटजींना लग्नाची तयारी करायला सांगितले,आणि पटकन गीताला साडी नेसवून नवरी तयार केली. संदीप तर काय तयारच होता. गीताला पाहून तर त्याला स्वर्गच मिळाला होता.गणपतीच्या साक्षीने दोघांचा विवाह देवळात केला, फोटो काढले. दोघांना जेवणाची पाकिटे देऊन पुण्याकडे जाणाऱ्या एस ती मध्ये बसवले. आणि  असे हे गीता मिशन सफल झाले. दोन प्रेमी जीवाना एकत्र आणले, या खुशीत आम्ही होतो. गावी रात्री उशिरा आलो. पहाटेच दाराची बेल वाजली. गीताचा भाऊ आणि वडील अनेक लोकांना घेऊन आला होता. मी त्यांना शांतपणे सांगितले, आम्ही गीताला भेटून सरळ घरी आलो आहोत,ती कुठे गेली,हे आम्हाला कसे ठाऊक असणार. सारेजण मुकाट परत गेले
                                   गीताचे लग्न ती सज्ञान असताना तिच्या मर्जी विरुद्ध  तिच्या घरचे करीत होते, संदीप मुलगा कसा आहे हे थुक होते म्हणूनच मला असे वेगळे पाऊल उचलावे लागले. 
                                   गीता-संदीप ला गावी बोलावून कार्यकर्ते,संदीपचे नातेवाईक,मित्रा यांच्या साक्षीने परत मला घातल्या आणि आनंदाने ते घरी गेले. गीताचे आई-वडील तिच्याकडे जाऊ-येऊ लागले. भाऊ मात्र येत नाही. असो, गीता वाड्यातील मुलांचा  शनिवार-रविवार २ तास देवळात अभ्यास घेत असे. कोणतेही  सामाजिक काम ती हिरहिरीने करत असे.  १२ वी नंतर कॉलोनी मधील संस्कार केंद्र गीताने ,मनिषाचे साहय्याने चालू ठेवला होता. दिल्लीला माझ्या सोबत महिला मेळाव्यालाही ती आली होती. पदवीधर झाल्या नंतर गीता नोकरी करीत होती. गीताचे अपंगत्वा मूळे कुठेच अडले नव्हते , कारण तिच्या मनाच्या पंखांनी तीला तिच्या जिवनात भरारी कशी मारायची हे शिकवले होते. 
                                    गीता आता कचेरीत स्टांप वेन्डोर आहे. २ मुलांसह छान संसार चालू आहे. संदीपने लहान मुले होती तेव्हा मुलांना घरी स्वतः थांबून सांभाळले.,आणि गीताच्या कमाईत घर चालवले. दोघेही लग्न नंतर एकही तक्रार घेऊन माझ्या कडे आली नाहीत.  या गोष्टी नक्कीच कौतुकास्पद आहेत. दोघांचा हसत-मुख चेहरा,माझ्या चेहऱ्यावरही कायमचे हास्य देऊन गेला.. गीतेचे मनाचे पंख मलाही भरारी मारायला शिकवून गेले! गीता फोन करून मला खुशाली कळवीत असते . तिचा गोड आवाज मला अगदी तृप्त करून जातो! 

देवाच्या पुस्तकातील एक पान ......! गिरजाची पोर........!

                               मंडळाची बैठक बोलावली गेली होती. विषय होता एका विवाहितेने एका मुलावर प्रेम करणे. हा व्यभिचार आहे.असे सर्वांचे मत होते. म्हणून तीला आपल्या वाड्यात प्रवेश द्यायचा नाही असा विचार मांडत होते. विचार मांडणार्यांची अंडी-पिल्ली मला ठाऊक होती. पण पुरुषांना असे बोलून दाखवले तर ते डिवचले गेले असते.  मी तेव्हा बैठकीत वातावरण तप्त नको व्हायला म्हणून तो विषय माझ्याकडे सोपवा असे सर्वांना विनंती केली. मी त्या मुलीला म्हणजेच गिरजाच्या पोरीला मला येऊन भेटण्यास सांगितले.
                             दुसऱ्या दिवशी ती मला भेटायला आली. तिचे नाव सुनंदा होते. तीला ४ मुले होती आणि वय तिचे फक्त २३ होते. मी तीला बोलते करण्याचा प्रयत्न केला. तेव्हा ती सांगू लागली तीची कथा. गिरीजा ही तीची आई,तीला ५ मुली,त्यातील ही मोठी मुलगी. वडील दारूच्या व्यसनाने तिच्या लहानपणीच वारले होते   गिरीजाने भाजी विकण्याचा व्यवसाय करून या मुलींचे पोट भरण्याचा प्रयत्न केला. १३ व्या वर्षीच सुनंदाचे लग्न गिरीजाने परिस्थिमुळे  पैसा नाही म्हणून एका बेवड्याशी लाऊन दिले. दारू आणि जुगार या व्यसनाने हिचा पती वेढला गेला होता. तीला मारहाण करी आणि घराबाहेर  कधी रात्र-रात्र ठेवायचा. जेवण-खाणाचे हाल. त्यातून ४ मुले जन्माला घातली. ही मुले आता  गिरीजाच सांभाळत होती. सुनंदा या जाचाला कंटाळून गाव सोडून  बोरिवलीतील झोपड पट्टीत राहायला गेली होती. तेथे ती घरकाम करून ते पैसे आईला द्यायला येत असे,आणि मुलांची भेट होत असे. या काळात वाड्यातील एका तरुणाशी तिचे प्रेम जमले. तोही बोरिवलीतच कामाला होता. आता हा खूप वेगळा विषय आहे,हे माझ्या लक्षात आले. कोणतीही स्त्री कारण नसताना उगाचच व्यभिचार करेल,हे माझ्या मनाला पटत नव्हते. याला काहीं अपवाद आहेत.
                             सुनंदा सांगू लागली " काकू, मला अक्कल नसण्याच्या काळात मुले  झाली.प्रेम काय असते ते पती कडून कधीच कळले नव्हते. फक्त वासना -पूर्तीचे मी त्याचे साधन होते.  मला मनाला हे  खूप  खटकू लागले. आता या पुढे तरी मुल नको हा विचार केला.या ४  मुलांचे पोट भरता येत नव्हते. या सारया परिस्थितून  मी  सुटका करून घेण्यासाठी स्वतःचे कुटुंब-नियोजनाची शस्त्रक्रिया करवून घेतली. मुंबईला नातेवाईकांकडे गेले,पण तिथे अनुभव चांगला नाही आला. नंतर झोपडे भाड्याने घेऊन काम मिळवले,आणि गुजराण करू लागले. माझ्या आयुष्यात हा राकेश आला. प्रथम नजरा-नजर आणि नंतर ओळख वाढत गेली. मी त्याच्याकडे आकर्षित झाले. मलाही प्रेम काय असते हे प्रथमच कळले. त्याला माझी कहाणी ठाऊकच होती. मी माझ्या कुटुंब-नियोजन शस्त्र क्रियेबद्दल त्याला सांगितले व आपली ओळख येथेच थांबवू या, मी तुला मुल देऊ शकणार नाही, चांगली मुलगी तुला  मिळू शकते, माझी ४ मूले आहेत . माझ्या साठी  तू स्वतःचे  नुकसान  करून घेऊ नकोस.. . पण काकू तो हे सर्व स्वीकारून लग्न करायला तयार आहे".. मी तीला वचारले की  मुलांचे काय? ती म्हणाली आई जबाबदारी घेत आहे,नंतर आम्ही बरोबर मुलांना नेऊ. तिचे हे सर्व बोलणे ऐकून झाल्यावर मी तीला राकेशला बरोबर घेऊन यायला सांगितले. राकेशशी तिच्या समोरच सर्व मुद्दे बोलून घेतले. त्याने जो निर्णय घेतला आहे,त्याच्या सारया बाजूंचा विचार केला. मी त्याला म्हणाले तू फक्त सहानुभूती पोटी तिच्याशी लग्न करू नकोस. नंतर  तो सर्व ठाऊक असूनही तिच्याशीच लग्न करणार यावर ठाम होता. सुनंदाला प्रथम तिच्या नवऱ्या  कडून घटस्फोट घेणे आवश्यक होते. 
                            मी खूप विचार केला सुनंदाच्या बाजूने,मला तिचे जिवन पुन्हा सुखी करता आले,तर ....पण समाज काय म्हणेल? हा प्रश्न होता. ज्या मुलीचा बाल-विवाह झाल्या मूले तीला असंख्य यातना भोगाव्या लागल्या होत्या,तीला पुन्हा चांगले जिवन जगण्याची संधी चालून आली होती. राकेश च्या घरच्यांचा विरोध होता,तो योग्यही होता. कारण त्यांना आपल्या मुलाने ४ मूले असलेल्या बाईशी लग्न करणे,(सुनंदा २३ वर्षांची..)आणि आपल्याला ही वंशाचा दिवा देऊ शकणार नाही असे वाटत होते. प्रश्न जिकिरीचा होता..तरीही राकेश बरोबर सुनंदा सुखी राहू शकते या निर्णयावर मी आले. सुनंदाला मी  घटस्फोट  आधी मिळविण्यास सांगितले. 
                            सुनंदाला घटस्फोट मिळाला,कारण तिच्या पतीला ही दुसऱ्यावर प्रेम करते हे  कळले होते आणि ती आता त्याचे जवळ राहत नव्हती.तीला रांड-छिनाल हे शब्द ऐकवत शेवटी सह्या दिल्या.  खूप सोपे असते ना!  एखाद्याला वाटेल ते शब्द वापरणे. पण तिच्यावर ही वेळ आणली कोणी?......... त्या पतीनेच ना? .
                            मंडळाच्या बैठकीत पुन्हा मी हा विषय सविस्तर पणे मांडला. इतरांचेही विचार ऐकून घेतले.  मी म्हणाले " चुलीतले लाकूड चुलीत जाळणे हे आता पुरे झाले. स्त्रीलाही तिचे आयुष्य आहे, आत्म-सन्मान,भावना,आहेत. पती-पत्नी दोघांनीही संसार जबाबदारीने ,विश्वासाने केला तरच टिकतो.  सर्व सत्य परिस्थिती डोळ्या समोर असताना आपण जुन्या रूढी-परंपरेत गुंतून राहायचे का?  सुनंदा वर अत्याचार होत होते, ती आणि तीची मुले उपाशी तडफडत होती,तेव्हा कुठे गेला होता समाज? का जाब नाही विचारला तिच्या नवऱ्याला कोणी? सुनंदा एकटी गाव सोडून गेली, तेव्हा तीला कोणी आधार दिला का?  तीची मुले आई कडे, तीला त्यांचे पासून दूर राहावे लागते,तर या मुलांच्या भविष्याचा विचार करायला नको का? या लग्नाने,मुलांना आई-वडील मिळणार आहेत. आता ती रीतसर लग्न करणार आहे,तर त्या मध्ये कोणी आडकाठी आणण्याचे कारण नाही." माझे हे बोलणे ऐकून सारे गप्प झाले. राकेशच्या  घरचे आपला मुलगा ऐकताच नाही,लग्न करेन तर सुनंदाशीच म्हणाला म्हणून लग्न करून द्यायला तयार झाले.. राकेशचे मला खूप कौतुक वाटले,की आपले स्वतःचे मुल होणार नाही,तरी तो तिच्या मुलांना आपली मूले मानायला तयार झाला.  २५ वर्षांचाच राकेश,पण मला त्याचे हे विचार प्रगल्भ वाटले. 
                            गिरजाच्या पोरीने असे बंड करून ४ मुले आणि  समाजाच्या  परवानगीसह पुन्हा देवळात लग्न केले. हो!  हे जगावेगळे निर्णय घेतले मी, पण मला त्यात अजिबात चूक वाटत नाही उलट मला आता ती दोघे मुलांना बरोबर घेऊन सुखाने संसार करीत आहेत याचा आनंद होतो! 

देवाच्या पुस्तकातील एक पान.........! सिंधूचे हाती आला सुधाकराचा प्याला .........!

                            एके दिवशी रात्री घरातील कामे उरकून  माझ्या बाळाला निजवून  झोपणार ,इतक्यात शेजारून जोरात रडण्याचा आवाज आला आणि  तितक्यातच  दार ठोठावले गेले.. सुनील रडतच  सांगायला आला होता "काकू आज्जी गेली"आणि  अजून जोरात रडू लागला. मी सासूबाईना व ह्यांना सांगून त्याचे सोबत घरी गेले.  
                            वाड्यात सर्वांना निरोप द्यायला मी सुनील ला पाठवले. तो  निरोप देऊन एकदम हिरमुसल्या तोंडाने येऊन मला म्हणाला " काकू, सगळे बाया-बापडे म्हणत्यात, दारू ची सोय असल, तर बसू  रातभर रडायला मैतापाशी ! सुनील,त्याची आई - बाबा आणि आज्जी असे कुटुंब होते. त्याचे बाबा रोज दारू पिऊन शिवीगाळ आणि त्याच्या आईला मारहाण करीत.बऱ्याचदा मी त्यांची भांडणे सोडवायला जात . ती बिचारी धुणी-भांड्यांचे काम करून घर चालवीत होती. तेही पैसे तिच्याकडून नवरा काढून घ्यायचा. 
                           सुनीलची आई म्हणजे सखू बाई  म्हणाली ",काकू, निसते बापेच न्हाय,तर बाया भी समद्या दारू ढोसतात.आता समदी बेवडी, दारूची सोय केल्याबिगर इथ बुड टेकायची न्हायीत". सुनील, त्या अन्नाला निरोप धाड, कुठून भी पैकाची सोय बघ, म्हनावं, नी सोय लाव त्यांची".
                           मी सखुला म्हणाले, सुनील कोठेही जाणार नाही. अजिबात दारूची व्यवस्था करायची नाही, दारू पिऊनच यांना जोर-जोराने खोटा गळा काढत  आज्जी जवळ बसायचे असेल, तर ते नाही आले तरी चालतील. ती घाबरली ,म्हणाली," काकू मला वाळीत टाकतील समदी, तुम्हाला काय बी ठाव नाय".  या म्हातारीला उचलून श्यान पुरायला कोण हात भी नाय लावणार" मी पुन्हा अवाक होऊन विचारले....अग पुरायचे का? जळीत करायचे ना!  ती म्हणाली" इथ खायला नाय पैका,तर जलीताला पैका कुठून आणू?. सावकार ,तर दारात भि न्हाय उभा करणार, लई कर्ज घेतलाय या मूडद्याने ,दारू ध्होसन्या  पायी घर बी गहान टाकलंय यानं, व्याज फेडल्या-बिगर तो पै भी नाय द्यायचा. स्वताची आईस गेली, तरी याला शुद्ध नाय, तिच्या तोंडात मरते time ला सुनिलनच पाणी ओतला. म्हातारी sick पडली, तरी दवा-दारू मीच केला,"आणि तीला खूप रडू कोसळले.  मी तीला जवळ घेऊन समजावले. मी तीला म्हणाले"  माझ्यावर विश्वास ठेव, मी उद्या  आपल्या मरीआईच्या  देवळात सगळ्याची मीटिंग बोलावते आणि  त्यांना समजावून सांगते."  तिने माझ्यावर विश्वास ठेवला, मी रात्रभर तिच्या येथेच थांबले, कोणीही वाड्यातले फिरकले नाहीत.
                          आज्जीला प्रथे प्रमाणे अंगाला तूप लावून ठेवणे, पायाच्या दोन्ही अंगठ्यांना पकडून दोरा बांधणे ,नीलगिरी प्रेता भोवती शिंपडणे, दिवा लावणे ,उदबत्त्या  लावणे, प्रेताला आंघोळ, नवे कपडे सारे काहीं मी केले. त्यांच्या घरात काहीच साहित्य नव्हते. माझे वय तेव्हा २६ वर्ष होते, पण अशा प्रसंगांमुळे  मन खंबीर बनत गेले. घरून पद्धती प्रमाणे कोरा चहा करून  नेला. सकाळी मी माझ्या सहकारी कार्यकर्त्यांना सुनीलची आजी गेली आहे, त्याची पुढील व्यवस्थेचे  पाहण्यास सांगितले. सगळेजण साहित्य घेऊन आले आणि ह्यांच्यासह सार्यांनी मिळून  आज्जीची अंतयात्रेचे विधी पूर्ण केले..
                            मी घरातून  पटकन पिठले-भात करून त्यांच्या कडे नेला. ह्यांचा मला अशा कामास पाठींबा होता. बाकी सर्वांचा विरोध होता. सासवांचे  व नण्दांचे एक-एक विचित्र शब्द ऐकावे लागत. .....भटाला दिली ओसरी अन भट हात पाय पसरी........! मला अजूनही ही म्हण मी प्रथमच ऐकल्यामुळे लक्षात आहे. आधी वाईट वाटायचे मग अंगवळणी पडले. घरातील जबाबदाऱ्या पार पडून समाजासाठी वेळ द्यायला ह्यांचा विरोध नव्हता.                                        
                          सामाजिक हेतूने माहेरच्यांनी माझा अंतर-जातीय ठरवून केलेला विवाह असला,तरी माझ्यासाठी हे सगळे अवाक करणारे अनुभव होते. शहरातील जिवन आणि येथील जिवनात जमीन-आसमानाचा फरक दिसला.नशिबाला दोष देण्या-पेक्षा आपण या वाड्यातील सारे प्रश्न हाती घेऊन,काम करावे असे मी ठरवले  व्यसन मुक्ती,संस्कारवर्ग, स्थानिक रजिस्टर मंडळ ही कामे प्रथम या लोकां-पुढे मांडायची असे ठरवून मीटिंग  संध्याकाळी मरी आईचे देवळात बोलावली. सावकाराच्या पार्टीतले लोक अजिबात आले नाहीत. त्यांच्या दृष्टीने ही कोण मीटिंग बोलावणारी?  महिला -पुरुष जे टल्ली होते, ते प्रथम देवळाकडे आले. मी साऱ्यांना बसायला सांगितले. त्यांची बेवडी- भंकस  ऐकून घ्यावी लागली.
                          काहीं महिला पुरुष दारू न पीता आले, हे माझ्यासाठी तेथील काम सुरु करण्यास मदतीचे ठरले. त्यांच्याशी  मी वाड्यातील समस्यां बद्दल चर्चा केली. सावकार आणि राजकारण्यांनी यांना व्यसने लावली होती. शेतात काम करणाऱ्याना स्पिरीट प्यायला दिले जाते,कारण ते त्या नशेत भरपूर काम करतात हे मी जेव्हा डोळ्यांनी पहिले, तेव्हा असा माणूस किती दुष्ट प्राणी आहे हे कळून चुकले. तेव्हा पुरुषांनीच महिलांना दारूचे व्यसन स्वतःचे स्वार्थासाठी कसे लावले हे सांगितले..
                          सारे काहीं ऐकून आता अचंभित होण्या पेक्षा मी काय करू शकते याचा विचार सुरु केला,कारण सिंधूचे  हाती सुधाकराचा प्याला आला होता! गडकरी असते तर यावरही नाटक  निश्चित निघाले असते. असे माझे गावातील व्यसन मुक्ती संस्कार वर्ग ,मंडळ स्थापना, मासिक वर्गणी ,त्यात स्थानिक समस्या सोडवणे, कोणाकडे मयत झाल्यावर दारूची मागणी न करणे,त्या ऐवजी सोडा पिणे ,१३ व्या ला मटण ऐवजी उकडलेली अंडी  असे ठराव केले. अंतिम क्रिया-विधींची मंडळा कडून तरतूद  ,कामे  कशी सुरू झाली  त्यातील एक-एक कथा रूपाने आपण पुढे असेच ठेवणार आहे. (आपल्याला हे ठराव वाचून हसू येईल,परंतु आर्थिक आणि मानसिक  स्थिती पाहून आणि हळू-हळू प्रथेत बदल केला तर समाज ऐकतो. पूर्ण नवे बदल दिले,तर त्यांना झेपत नाही,हा माझा अनुभव आहे.)
                          माझा  देश आणि  माझे  बांधव हे केवळ प्रतिज्ञा म्हणण्या पुरते नसून ,आपण त्या प्रमाणे वागायला हवे. डोळे उघडे ठेऊन समाजात वावरायला हवे, आपल्याला जे शक्य असेल, तेथे आपल्या ज्ञानाचा फायदा समाजाला करून द्यायला हवा. आज त्यातून जी काहीं सुधारणा झाली,त्यात मला आपण समाजासाठी थोडेसे तरी योगदान देऊ शकलो,याचे आंतरिक समाधान मिळते!

देवाच्या पुस्तकातील एक पान.......! सरस्वती वाचू लागली ज्ञानेश्वरी......!

                         रामेश्वराच्या मंदिरात  ज्ञानेश्वरी सप्ताह चालू होता. मी रोज रात्री जात असे,तेथे माझी सरस्वती बाईंशी गाठ पडली,त्या म्हणाल्या " काकू मी रोज येथे ज्ञानेश्वरी चा पाठ ऐकते. मी वारकरी आहे. माझी इच्छा असूनही मला ज्ञानेश्वरी वाचता येत नाही,कारण मला लिहिता वाचता येत नाही. माझी ज्ञानेश्वरी वाचण्याची मनापासून इच्छा आहे.मला तुम्ही  ज्ञानेश्वरी वाचायला शिकवाल का? ". माझ्या स्वभाव प्रमाणे मी लगेच हो म्हणाले. त्यांना खूप आनंद झाला. मी त्यांना सांगितले की मी उद्या तुमच्या घरी येते,तुमच्या जोडीने तेथील साऱ्याच निरक्षर महिलांना मी  शिकवेन मी त्यांच्या नविन वसाहतीत जाण्याचे ठरले..
                       कुडाची आणि कौलारू घरे. त्या भागात घाटावरून आलेले लोक, हमाली करणे हा त्यांचा चरितार्थाचे साधन होते. महिला घरकाम आणि काहीजणी धुण्या-भांड्याची  कामे करीत होत्या. सर्वजण वारकरी पंथाचे होते. महिलांच्या कपाळी छान मोठ्ठं कुंकू आणि पुरुषांचे कपाळी गंध, बुक्का,साऱ्यांच्याच्या गळ्यात तुळशीची माळा, प्रत्येकाच्या दारात तुळशी वृंदावन!  माझ्या घरापर्यंत नेहमी या भागातून टाळ-मृदुंगाचा आणि भजनांचा आवाज ऐकू  येत असे. त्या भागातील प्रमुख त्यांचे नाव माउली होते. त्यांना वयोमानाने  दोन्ही डोळ्याने दिसेनासे झाले होते. तरी ते  साऱ्यांना हरिपाठ आणि ज्ञानेश्वरीवर प्रवचन देत. त्यांचा शब्द सारे प्रमाण मनात. मी प्रथम माउलीन चे घरी जाऊन त्यांना नमस्कार केला आणि  माझे त्यांच्याकडे जाण्याचे प्रयोजन सांगितले. त्यांनी मला साक्षरता अभियानाला पाठींबा दिला.
                      मी लगेच या साक्षरता अभियानाला लागणाऱ्या वस्तूंची यादी केली. पाट्या,पेन्सिल,फळा, बाराखडीची पुस्तके आणि सरकारने साक्षरता अभियाना साठी छापलेली पुस्तके .गावात मी सामाजिक काम करते हे ठाऊक झाले होते,त्यामुळे,मी कोणाकडे काहीं  हक्काने  सहाय्य मागू शकत होते. माझ्यावर त्यांचा विश्वास बसला होता. भगवानदास किराणा मालकाने मला पाट्या आणि पेन्सिल दिले,काळ्या  मारवाड्याने फळा आणि पुस्तके दिली. सरकारी योजनेचा साक्षरता अभियानाच्या पुस्तकांचा गठ्ठा धूळ खात पडला होता. मी तेथे गेल्यावर त्यांना कोण आनंद झाला,की कोणीतरी हे काम करणार आहे, त्यांनी ताबडतोब मला २५ पुस्तके दिली.तेव्हा माझ्याकडे सायकल होती. गावात सायकल  चालवणारी मी एकटीच होते. त्यावरून माझी कामे झटपट व्हायची.२ दिवसात सारे साहित्य मिळाले. घरी साऱ्यांची बोलणी खाऊन ही कामे  मी करायचे.एकत्र कुटुंब,मी मोठी सून, ३ सासवांची बोलणी! असो,असे साक्षरता अभियान सुरु झाले साक्षरता अभियानाला पाठींबा दिला
                      सरस्वती बाईने  या कामासाठी उत्साहाने आपली घराची ओसरी सारवून ठेवली. बसायला गोणपाट  पसरली. सरस्वतीचे ओटीवर सारया महिला जमल्या. मी त्यांना साक्षरतेचे महत्व पटवून दिले. बऱ्याच जणींनी  हे कसे शक्य आहे, आम्हाला या वयात कसे येईल,हा प्रश्न केला. घरची -बाहेरची कामे यातून वेळ कसा काढणार.? मी त्याचा गोंगाट थांबवला. सरस्वतीबाई  आणि मी त्यांना  पुन्हा साक्षरतेचे महत्व समजावले. प्रत्येकीची समस्या ऐकून घेतली.आणि माझ्या लक्षात आले की दुपारी ३-४ सगळ्यांना वेळ मिळू शकतो. मी त्यांना सांगितले की दुपारी थकल्यावर अंग टाकता ना,ते टाकू नका,त्या वेळात येथे साऱ्याजणी जमा. ज्ञानेश्वरी वाचता येणे हे त्या कष्टकरी बायांचे स्वप्न होते. माझ्या पुढे खूप मोठे हे आव्हाहन होते.माझी ३ लहान मुले,घरातील १० माणसांचा जेवण -खाण,पाणी, भरण्यापासून सारी कामे, मी या महिलां पैकीच एक होते. फक्त मी पदवीधर होते एव्हढाच फरक. शिक्षणाचा उपयोग कुठेही होतो ते वाया जात नाही,हेही लक्षात आले.
                      प्रथम ४ महिला आल्या शिकायला.,नंतर सगळ्यांच्या घरी जाऊन मी घरच्यांना समजावले,तेव्हा १८ महिला येऊ लागल्या. धावत-पळत बिचारया पाटी-पेन्सिल घेऊन यायच्या. अ आ  पासून सारे सुरु झाले. प्रत्येकीच्या कुवती प्रमाणे वेगळी प्रगती दिसून येत होती. मी त्यांना आधी सही करायला शिकवले. त्यामुळे त्यांना आता आपण अंगठा बहाद्दर नाही,आता सही करू शकतो हा आत्म-विश्वास निर्माण झाला.१ वर्ष होऊन गेले,बाराखडी येऊ लागली. 
                     लोक त्यांच्या सवयीन प्रमाणे टोमणे मारायचे. काहीजण हिला पैसा मिळत असेल,तर काहीं जण हिला काम-धंदा नाही,वगैरे. कामाच्या दगदगीने मला rhumatik arthritis झाला. काहीं दिवस मला चालणे अशक्य झाले.  माझी मुलगी ८ वर्षांची होती.तेव्हा.ती म्हणाली आई मला सांगून ठेव काय शिकवायचे, ते मी शिकवेन. मला या चिमुरडीचे खूप कौतुक वाटले. बाराखडी आणि शब्द चालू होती . मी तीला कागदावर  लिहून द्यायचे काय शिकवायचे . मला बरे नसताना, माझ्या दत्तक मूलीसोबत ती जाऊन ती  शिकवायची..पण वर्ग बंद पडू दिला नाही. त्या महिलानाही  कौतुक वाटायचे की इतकी लहान मुलगी शिकवायला येते,त्याही खाडा न करता यायच्या. मला बरे वाटल्यावर मी पुन्हा जाऊ लागले. आणि २ वर्षांनी त्या वाचायला शिकल्या.
                     सरस्वती बाई प्रथम ज्ञानेश्वरी वाचायला शिकल्या .त्या मला नमस्कार करू लागल्या,मी त्यांना अडवले ,म्हणाले " हे देवाचे कार्य, देवच करवून घेतो,आपण निम्मित्त मात्र असतो" सरस्वती बाईंच्या डोळ्यातून आनंदाश्रू येत होते, माझे ही डोळे पाणावले. आपल्याला आज वाचता येते हा त्यांचा आनंद, मी शब्दात वर्णन करू शकत नाही. कोणतेही काम धेय्य पुढे ठेऊन,नियोजन करून चिकाटीने केले,तर ते यशस्वी  होते. असे हे सफल झालेले साक्षरता अभियान मला माझ्या जिवनात एक सुप्त आनंद देऊन गेले.

देवाच्या पुस्तकातील एक पान...........! देवराम........!

                               एके दिवशी सकाळीच ठाकूर  घरी सांगायला आला की  ' देवराम लाकडे तोडताना झाडावरून खाली पडला,आणि त्याचे मांडीचे  हाड मोडले होते. त्याच्यावर इलाज करायचे सोडून ,आता या नवऱ्याचा काहीं उपयोग नाही  म्हणून  त्याची पत्नी त्याला सोडून द्यायला निघाली आहे'  हे ऐकून माझे मन सुन्न झाले!  प्रथम मी त्याला सांगितलेकी देवरामला  दवाखान्यात दाखल  करू आणि तसे केले.
                              या विषयावर काहीतरी करायला हवे म्हणून मी भोरकस च्या ठाकूर आदिवासी महिलांची बैठक त्या दिवशी घेतली.त्यांच्या पुढे मी देवरामचा विषय ठेवला. एखाद्या महिलेवर हा प्रसंग आला व तिच्या पतीने तीला सोडले तर आपल्याला चालेल का? महिलां वर अन्याय होतो म्हणून आपण ओरड करतो,त्याच महिलेने पुरुषावर ही अन्याय करणे योग्य आहे का? देवरामच्या पत्नीची मी कान-उघाडणी केली. एक स्त्री घर बसवते व तीच उद्वस्तही करू शकते. देवराम १० वी शिकलेला,निर्व्यसनी,कष्टाळू,समाजाच्या उन्नती साठी झटणारा व कुटुंबाची जबाबदारी  व्यवस्थित पणे पार पडणारा आहे.गुणवान पती असताना ,त्याच्यावर संकट आले,म्हणून आपण त्याला मानसिक पाठबळ देऊन कुटुंबाची जबाबदारी त्याच्या पत्नीने त्या काळात घ्यायला हवी. आपल्याला अहिल्याबाई,किंव्हा झाशीची राणी इतके कर्तृत्व  नाही झेपणार,परंतु स्वतःचा संसार धीराने करता येईल इतके सामर्थ्य स्त्री मध्ये हवेच! त्याच्या पत्नीला तिची चूक कळून आली. इतर महिलानाही हे पटले.
                              वाडीतील लोकांना मी सांगितले की आपण सर्व जण मिळून देवारामला बरे करण्या साठीचे प्रयत्न करू. तो बरा होई पर्यंत त्याच्या कुटुंबाला आर्थिक मदत देऊ. सर्वांनी मदतीचा हात पुढे केला. मी डॉक्टरांना जाऊन भेटून देवरामची शस्त्र-क्रिया करवून घेतली. मी कुबड्यांसाठी गावभर फिरले,शेवटी फडके वकिलां कडून मिळाल्या .त्याचे बील मी भरले,देवराम ला संकोच वाटत होता. तो म्हणाला मी आपले पैसे नक्की परत करणार. पण अर्थार्जन कसे करावे हा मुद्दा होता,कारण आता पायामुळे तो लाकडे तोडू शकणार नव्हता. मी त्याच्या गावात काय नाही याचा अभ्यास केला. लहान-सहान किराण्याच्या गोष्टीन साठी वाडीवरून मैलोन-मैल चालत जाऊन आणावे लागायचे. आमच्या दवाखान्यातील औषधांच्या प्लास्टिक बरण्या ,वर्तमान पत्राची रद्दी ,आणि १००० रुपये  भांडवल देऊन त्याला छोटेसे त्याच्या घरातच  दुकान काढून दिले. त्याला रोजचे ६० -८० रुपये नफा मिळू लागला. देवारामाचे घर असे पुन्हा स्थिरावले. त्याची प्रकृती बरी झाली त्याने त्या दुकानाचे स्वरूप मोठे केले,त्याला पत-संस्थे कडून १५००० रुपयाचे कर्ज मिळवून दिले. देवरामने माझ्या पासून सर्वांचे पैसे नफ्यातून परतफेड केली.आता बँकेचे कर्ज फिटून तो आनंदाने पत्नी-मुलासह जिवन जगत आहे. समाजाच्या उन्नतीसाठी कार्य करीत आहे.
                         समाजाचा सर्वांगीण विकास आपणच करायला हवा,स्वाभिमानाने जगायला हवे. सरकारी किंव्हा परदेशातील पैशांच्या मदतीने तुमचा विकास होणार नाही,त्यामुळे तुम्हाला फुकटचे मिळण्याची सवय लागली आहे,हे मी गावाला पटवले. शिक्षण,आरोग्य,व्यसन-मुक्ती अंध-श्रद्धा निर्मुलन,या सारया विषयांचा पाठ पुरावा केला. .स्थानिक वाडीवर प्रत्येकाचे मंडळ असले म्हणजे सर्व  घरगुती आणि सामाजिक प्रश्न तेथेच सोडवले जावेत,पोलीस आणि वकील यांच्याकडे जायला लागू नये असा  प्रयत्न केला. नृत्य स्पर्धा,खेळ,विविध सण, आरोग्य शिबिरे , सामाजिक प्रबोधनाने नक्कीच सर्वांगीण विकासाला मदत झाली.
                        माझी लहान दुचाकी  होती. मी  घरो-घरी जाऊन जुने  आणि चांगल्या स्थितीतील  कपडे,वस्तू गोळा करून वाडीवर द्यायचे. मला सारे  आधुनिक बोहारीण म्हणायचे ! हा खारीचा वाटा उचलून स्वतः पलीकडे  जावून  थोडे समाजाचे हित  साधण्यात मला  खरे जगणे वाटे.
                       गाडगेबाबा महाराजाचे वाक्य नेहमी आठवते,'देवांना हे एव्हढे मोठे पुस्तक लिहिले आहे ते वाचा आधी'! या देवाच्या पुस्तकातील काहीं पाने वाचता आली यात जिवनाचे सार्थक झाले असे वाटले!  


http://www.facebook.com/note.php?note_id=129396677115712